Капиталларни Бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

336 KB

Скачать

Капиталларни Бош қ ариш Reja: 1. Корхона капиталини иқтисодий моҳияти ва гуруҳланиши. 2. Корхона капиталини шакллантириш принциплари. 3. Капитал қийматини баҳолаш ва уни оптималлаштириш.

1. Корхона капиталини иқтисодий моҳияти ва гуруҳланиши. Капитал – молиявий менежментда доимий фойдаланиб келинаётган иқтисодий категориялардандир, мамлакатни бозор муносабатларига ўтиши билан ўзини янги мазмунига эга бўлди. Корхонанинг ташкил этилиши ва ривожланишида бош иқтисодий негиз бўлиб, капитал ўзини мавжудлиги ва харакати жараёнида давлат, мулкдорлар ва ишчи ходимлар манфаатларини таъминлайди. Молиявий менежмент йўналишларида капитал маблағлар қийматини пул, моддий ва номоддий шаклда, унинг активларини шакллантиришда инвестициялаштирилганлигини характерлайди. Корхона капиталини иқтисодий моҳиятига кўра, биринчи навбатда унинг қуйидаги тавсифларини кўриб ўтиш зарур: 1.Капитал корхона ишлаб чиқаришини асосий омили ҳисобланади. Иқтисодий назарияда ишлаб чиқаришни 3 та асосий омилини ажратиб кўрсатиш мумкин, корхоналар хўжалик фаолиятини таъминлашда ишлаб чиқариш - капитали; ер ва бошқа табиий ресурслар; меҳнат ресурслари. Ягона ишлаб чиқариш комплексида барча омилларни бирлаштирувчи омил бўлиб, ишлаб чиқариш капитали муҳим ўрин эгаллайди. 2.Капитал даромад келтирувчи корхона молиявий ресурсларини характерлайди. Капитал бу ўз ўрнида – ссуда капитали шаклида ишлаб чиқариш омилларидан ажралмаган ҳолда корхонанинг даромадини шакллантиришни таъминловчи ишлаб чиқариш(операцион) фаолият эмас, балки молиявий (инвестиция) фаолияти соҳасини белгилайди. 3. Капитал корхонанинг мулкдорларини бойлигини шакллантирувчи бош асосий манба ҳисобланади. У бу зарурий даражада бойликни шакллантиришни жорий ва келажакда таъминлаш учун зарурдир. Жорий

жараёнда ишлатилган капиталнинг бир қисми капитал таркибидан ажралиб, унинг мулкдорларини (эгаларини) келажакда йўналтирилган эҳтиёжларини таъминлайди. 4. Корхона капитали унинг бозор қийматини асосий ўлчови ҳисобланади. Унда корхона жами ўз капиталларини активларга нисбатан ҳажмини белгилайди. Бу ерда ишлатилган ўз капиталларини таркибини четдан жалб қилинган капиталлари қўшилган таркиби билан фойда олишни белгилайди. 5. Корхона капитали динамикаси унинг хўжалик фаолияти самарадорлиги даражасининг муҳим барометри ҳисобланади. КОРХОНА КАПИТАЛЛАРИ ШАКЛЛАРИНИ ТИЗИМЛАШТИРИШ -Ыз каптали -Жалб =илинган капиталКорхонага тегишлилиги быйича Фойдаланиш ма=садлари быйича -Ишлаб чи=ариш капитали -Ссуда капитали Инвестициялаш шакллари быйича -Молиявий шаклдаги капитал -Моддий шаклдаги -Асосий капитал -Айланма капиталИнвестициялаш объектлари быйича

$Доиравий айланиш жараёнида =атнашиш шакллари быйича -Пул шаклидаги капитал -Ишлаб чи=ариш шаклидаги капитал -Товар шаклидаги Хыжалик фаолиятини ташкилий – щу=у=ий шакллари быйича -Акционерлар капитали -Бадаллар капитали (пайчилар) -Ишловчи капитал -Ишламайдиган капиталХыжалик жараёнларида фойдаланиш Мулкчилик шакллари быйича -Хусусий капитал -Давлат капитали Мулкдорларнинг ишлатиш характери быйича -Истеъмол каптали (ой. квар) -Жам\ариладиган Щу=у=ий м е ё рларга мо с лилик харакати быйичаЖалб этиш манбалари быйича -Миллий каптитал (отчествен) -Расмий капитал -Норасмий капитал$

Капитал бу корхонанинг нафақат ўзининг кўп қиррали жиҳатлари моҳиятини характерлайди, шунингдек кўп шаклли манбалари билан ҳам юзага чиқади. Умумий тушунчаларда «Корхона капитали» деганда ҳозирги вақтда турли шаклдаги ўнлаб терминлар тушунилади. Бу тушунчаларни маълум бир тизимга келтиришни талаб этади. Бундай тизимлаштиришни 1- чизмада келтирамиз ва бундай шаклдаги корхона капиталларини алоҳида асосий хусусиятлари бўйича гуруҳлантириб қараб чиқамиз. 1. Корхонага тегишлиги бўйича унинг ўз капитали ва жалб қилинган капиталлар шаклларига ажратилади. Ўз капитали – бу корхонанинг маблағлари умумий қийматини унинг шахсий маблағлари ва унинг белгиланган активларини шакллантириш учун фойдаланиладиган маблағларини бир қисмини ташкил этади (характерлайди). +арзга олинган капитал – корхонани ривожланишини молиялаштириш учун қайтарилиш асосида бериладиган пул маблағлари ёки бошқа мулкий қийматликларни жалб қилишни характерлайди. Корхонада ишлатилинадиган қарз капиталини ҳамма шакли ўзида унинг белгиланган вақтда қайтарилиш талаб қилинадиган моливий мажбуриятларини билдиради. 2. Фойдаланиш мақсадлари бўйича корхона таркибида қуйидаги капиталлар шаклларига ажратиш мумкин: ишлаб чиқариш, ссуда ва (судхур)спекулятив. Ишлаб чиқариш капитали –ишлаб чиқариш- таъминот фаолиятининг амалга ошириш учун унинг операцион активларида инвестициялаш бўйича корхонанинг маблағларни характерлайди.

Ссуда капитали – у ўзида унинг бир қисм фойдланиладиган пул воситалари (тижорат банкларининг қисқа ва узоқ муддатли депозит жамғармалари) сифатида инвестициялаш жараёнида фойдаланилади унинг шунингдек бир қисм қарзли фондларнинг воситаларини (облигация, депозит сертификатлари, вексел ва бошқаларни) характерлайди. Спекулятив(судхўр) капитал – унинг бир қисми, судхўрлик молиявий операциялар фаолиятида (асосан баҳолар фарқи) фойдаланиланишини характерлайди. 3. Инвестициялаш шакллари бўйича капиталлар: пул, материал, номатериал шаклидаги капиталларга ажратилади. Корхонанинг устав фондини шакллантириш учун фойдаланилади. Бу корхоналарни янгитдан очилиши ва устав капиталини ўстириш учун қонун йўли билан белгиланган шакллар ҳисобланади. 4. Инвестициялаш объекти бўйича : корхонада асосий ва оборот капиталларига ажратилади. Асосий капитал – бу корхона капиталини фойдаланиладиган қисмини оборотдан ташқаридаги активларини ҳаммасини характерлайди. Айланма капитали – бу корхона асосий активларига сарфланадиган қисмини характерлайди . 5. Доиравий айланиш жараёнида қатнашиш шакли бўйича: Бу доиравий айланишнинг умумий циклларидан келиб чиқади ва корхона капиталларини унинг пул, ишлаб чиқариш ва товар шаклида ажратилади. Корхона капиталларини доиравий айланиш циклларини тавсифлаш жараёнида тўлиқ тушунтирилади. 6. Мулк шакллари бўйича: Бу хусусий ва давлат капиталига, яъни корхона устав капиталини шакллантириш жараёнида инвестициялашни

белгилайди. Капиталларни бундай бўлишини корхонанинг мулкчилик шакллари жараёнида фойдаланилади. 7. Ташкилий – ҳуқуқий фаолият шакллари бўйича: - акционер капитали (акционер жамияти шаклида тузилган корхона капитали); - пай капитали (масъулияти чекланган жамиятлар партнер корхоналари капитали, консалтинг ёки жамоа капитали); - индивидуал корхона капитали (оила, жамоа капитали) шаклларига ажратилади: 8. Хўжалик жараёнига фойланиш хусусиятига қараб молиявий менежмент амалиётида ишлайдиган ва ишламайдиган капиталларга бўлинади. Ишлайдиган капитал – бевосита корхонанинг даромадини шакллантиришда қатнашувчи ва корхонанинг операцион, инвестицион ва молиявий фаолиятини таъминлашдда қатнашувчи капитал қисмига айтилади. Ишламайдиган капитал (ёки «ўлик капитал») – капитал корхона даромадини шакллантириши ва корхона хўжалик фаолияти шаклларида бевосита қатнашмайдиган бошқа корхона активларига инвестициялаш- тирилган қисмига айтилади. Масалан: ишлаб чиқаришга фойдаланилмайдиган иморат ва воситалар; маҳсулот учун ишлаб чиқариш заҳиралари, ишлаб чиқаришдан чиқарилган, истеъмолчилар талабидан қолган, жавоб бермайдиган (товарлар) ва сифатини йўқотган товарлар киради. 9. Мулкдорларнинг фойдаланиш характери бўйича: эса истеъмол қилинадиган ва жамғариладиган капитал шаклларига ажратилади. - Истеъмол қилинадиган капитал тақсимлангандан кейин бу капитал функциясини йўқотади: у ўзида дезинвестицияни билдириб, оборотдан

ташқари активлардан ажратиш диведендлар, фоизлар ва ишчи ходимларни ижтимоий қондириш мақсадида бир қисм капитални айланма активлар ва оборотдан ташқари активлар таркибидан чиқариш. - Жамғариладиган капитал – фойдани ўстириш диведендлар тўлаш жараёнида уларни ўстириш киради. 10. Жалб қилиш манбаи бўйича: миллий ва халқаро капиталларга бўлинади. Корхона капиталларини доимий доиравий айланиш жараёни харакатланишини қўйидаги таркибда келтириш мумкин. Ҳар бир тугалланган капитал айланиши алоҳида босқичлардан иборат бўлади. - биринчи босқич: пул шаклидаги капитал (операцион активларни инвестициялаш); - иккинчи босқич: ишлаб чиқариш капитали бу ишлаб чиқаришни маҳсулот шаклига ўтиши; - учинчи босқич: бу товар капитали реализация даражаси билан товар ва хизматлар пул капитали шаклига айланади. Шунинг учун доимий доиравий айланиш стадияларига айтилади. Бу корхона капиталларини ўртача доиравий айланиш давомийлигини унинг кунда (ой, йил) айланиш даврини характерлайди. Бундан ташқари бу кўрсаткич кўриладиган даврида капитални айланиш миқдорини акс эттиради. 2. Корхона капиталини шакллантириш принциплари. Корхона хўжалик фаолиятини самарали даражаси кўп ҳолларда унинг капитали шаклланишини ммақсадли йўналтирилганлиги билан аниқланади. Корхона капитали шаклланишини асосий мақсади бу зарурий активларни сотиб олишда истеъмолни қондириш ва унинг таркибий самарали таъминлаш томонидан ундан фойдаланишни билдиради. 1

-чизма. Корхона капиталини шакллантиришнинг асосий принциплари. 1. Корхона хўжалик фаолиятини келажакда ривожланишини ҳисобга олиш: капитал ҳажми ва таркибини шаклланиши жараёни унинг хўжалик фаолиятини таъминлаш вазифасига бўйсуниши нафақат корхонанинг бошланғич босқичи харакатида шунингдек, яқин келажакдаги фаолияти учун ҳам таълуқлидир. Бундай келажакда ривожланишни Корхона хыжалик фаолияти ривожланиш йыналишини щисобга олиш Корхона шаклланиш щажмини жалб =илиш капитал щажмини таъ- Турли манбалардан капитал шаклланиши быйича харажатларни Капитал таркибини оптималлашни таъминлаш унинг харакатланиш самарадорлиги йыли билан Хыжалик фаолияти жараёнларида капиталдан фойдаланишни ю=ори КОРХОНА КАПИТАЛИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ПРИНЦИПЛАРИ4 52 3

таъминлаш корхона капиталлари шаклланиши барча ҳисобларни қўшиш йўли билан янги корхоналарни ташкил этиш, бизнес режа лойиҳаларини тузиш ва бошқаларга боғлиқ. 2. Корхонада шакллантирилган активлари ҳажмини жалб қилинган капиталлари билан мос келишини таъминлаш . Корхоналар капиталга бўлган умумий эҳтиёжи унинг оборот ва оборотдан ташқари активларига бўлган эҳтиёжидан тузилади. Янгитдан ташкил бўлаётган корхоналар учун зарур бўладиган капиталга умумий эҳтиёжи олдига турадиган харажатларни 2 гуруҳга ажратилади: 1. Корхонани ташкил этиш олди харжатлари; 2. бошланғич капитал. - Янги ташкил этилаётган корхона бўйича ташкил этиш харажати ўзида катта бўлмаган молиявий маблағлар суммасига тенг бўлиб, у корхонада бизнес-режа ишлаб чиқиш ва шу билан боғлиқ бошқа кузатувларни молиялаштириш учун зарур харажатларини акс эттиради. Бу харажатлар бир мартали характерга эга, аммо маълум белгиланган капитал харажатларини белгилайди, улар одатда унча аҳамиятга эга бўлмаган ўринни олади. - Бошланғич капитал янги тузилаётган корхоналар активларини шакллантириш учун бевосита қаратилган бўлиб, унинг хўжалик фаолиятини бошлаш мақсадида тузилади. Янги тузилаётган корхонада капиталга бўлган умумий эҳтиёжларини аниқлашда одатда икки асосий усулдан фойдаланилади: - Тўғридан-тўғри ҳисоб усули – бу янгидан тузилаётган корхоналар хўжалик фаолиятини бошлаш мақсадида маълум белгиланган зарурий активлар суммасини аниқлаш орқали унинг капиталга умумий эҳтиёжи ҳисобланади. Бу ҳисоб усули қуйидаги алгоритмдан чиқади: Активларни

умумий суммаси жалб қилинган (жойлаштирилган) капитални умумий суммасига тенг. Актив қ капитал. Бу янги тузилаётган корхоналар активларга эҳтиёжи 3 та вариантда ҳисобланади. (минимал зарурий активлар суммаси, зарурий активлар суммаси, максимал зарурий активлар суммаси, яъни алоҳида шакллар бўйича сғуртали заҳираларини етарли ҳажмда таъминлаши. - Билвосита ҳисоб усули. Капиталга умумий эҳтиёжи кўрсаткичлардан фойдаланиши орқали ойдинлашади. «Маҳсулотни капитал ҳажми» бу бир бирлик ишлаб чиқариладиган маҳсулот ёки сотилган маҳсулотга капитал ҳажми ҳисобга олинади. (ўз ва жалб қилинган капитал). Бу қуйидаги формула билан аниқланади: Пк қ Кп + ОР + ПРк , Пк қ янги корхонани тузиш учун умумий капиталга эҳтиёж. Кп қ маҳсулотга капитал ҳажми кўрсаткичи (тармоқ ва анологик). ОР қ режалаштирилган ўртача йиллик маҳсулот ишлаб чиқариш. ПРк қ стартовой харажатлар. 3. Капитал таркибини уни самарали харакати йўли билан оптималлаштиришни таъминлаш . Корхона фаолиятини юқори якуний натижаларини шакллантириш шартини аҳамиятли даражаси фойдаланиладиган капитал таркибидан иборат. Капитал таркиби ўзида ўзининг хўжалик фаолияти жараёнида ўз ва жалб қилинган молиявий маблағларни, корхонада фойдаланишни солиштиришни ифодалайди. Корхонада фойдаланиладиган капитал таркиби бир қатор жиҳатлар билан аниқланади, у нафақат молиявий балки унинг операцион ва инвестицион фаолиятини ифодалайди. У активларнинг

рентабеллиги ва ўз капиталлари коэффицентларига таъсир қилади. Шунингдек, (иқтисодий ва молиявий рентабеллик даражасига) молиявий барқарорлик ва тўловга қобиллик коэффицентлар тизимини аниқлайди ва якуний ҳисобда фойдалилик даражасини ва хавф-хатарларни корхона ривожланиши жараёнида шакллантиришни аниқлайди. Корхона мулкининг ташкил топиш манбалари. Корхона мулкининг ташкил топиш манбаларига кўра иккига бўлинади ўз маблағларининг манбаи ва мажбуриятларга (—схемага қаранг). Ўз маблағларининг манбаи корхона таъсисчилар томонидан киритилган ва ишлаб топилган маблағларидан ташкил топади. Уларга қуйидагилар киради: устав капитали, қўшилган ва заҳира капиталидан, ҳамда тақсмланмаган фойда. Устав капитали — таъсис хужжатларда белгиланган хиссаларнинг (пул ифодасида) йиғиндисидир. Устав капиталига хисса шаклида қўшиладиган моддий ва номоддии активлар таъсисчилар келишувига ёки юридик шахс ижроия органининг қарорига кўра баҳоланади ва хисобга олинади. Устав капитал корхона мулкини шакллантиришнинг асосий манбаи хисобланади. Унинг суммаси корхона уставида ёзилган бўлади ва унинг ўзгартирилиши корхона уставига ўзгартиришни киритиш ва корхоналарни рўйхатга олиувчи органда қайта рўйхатдан ўтиши лозим бўлади. +ўшилган капитал акцияларни номинал қийматидан баланд нархларда дастлабки сотишдан олинадиган эмиссия даромадини, хамда устав капиталини шакллантиришда пайдо бўладиган курс фарқларини акс эттиради.

Заҳира капитали мол—мулкни қайта баҳолаш чоғида хосил бўладиган инфляция заҳираларини, шунингдек текинга олинган мол—мулк қийматини акс эттиради. Шу билан биргаликда қонунчиликда белгиланган тартибда ва миқдорда резерв капиталини ташкил қилади. Резерв капиталини ташкил қилиш унинг миқдори ва тартиби корхона уставида ёзилган бўлиши лозим. Тақсимланмаган фойда — фойданинг жамғарилаётганини ифодалайди ва мулкдорларнинг қарорига биноан устав капиталига қўшилиши мумкин. Заҳиралар — ҳисобот йилида корхона томонидан келгуси харажатлар ва тўловларни амалга ошириш ва уларни ишлаб чиқараётган маҳсулот таннархига бир маромда қўшиб бориш учун ички имкониятлар ҳисобидан тузиладиган жамғармалардир. Уларга даргумон қарзлар бўйича резервлар, ишчиларга меҳнат таътили учун резервлар, асосий воситалар ремонти учун резервлар ва бошқалар киради. Мақсадли тушумлар — маълум бир мақсадлар учун келиб тушаётган пул маблағлари киради. Уларга грант, субсидия, аъзолик бадаллари, мақсадли фойдаланиш учун солиқлар бўйича имтиёзлар ва бошқалар киради. Корхона мажбуриятлари бўлиб корхонанинг жалб қилинган маблағлари киради. Улар ўз вақтида иккига бўлинади: қисқа ва узоқ муддатли мажбуриятларга. Жорий мажбурият ҳисобланади: — Ҳисобот кунидан бошлаб 12 ой давомида ҳисоб—китоб қилинадиган мажбуриятлар; — Мажбуриятларнинг қолган моддалари жорий эмас, яъни узоқ муддатли хисобланади. Жорий мажбуриятлар: тавсифи жорий активлар тавсифига ўхшашдир. Кредиторлик қарзи иш хақи, солиқлар бўйича қарзлар ва бошқа операция харажатлари бўйича қарзлар каби айрим жорий мажбуриятлар жорий

$активлар хисобидан хисоб — китоб қилишни талаб қилади, чунки субъектнинг одатдаги операцияси циклида фойдаланиладиган айланма маблағни ташкил этувчи моддалар бўйича мажбурий ҳисобланади. Бундай операция моддалари хатто ҳисобот вақтидан сўнг 12 ойдан ортиқ давр давомида ҳам хисоб — китоб қилиниши лозим бўлсада, жорий мажбуриятлар ҳисобида тасниф қилинади. Жорий мажбуриятларга шунингдек банк овердрафтлари, тўланадиган дивидендлар, даромад солиқлари, савдо билан боғлиқ бўлмаган ўзга кредиторлик қарзлари, фоизларни тўлашни талаб қиладиган қисқа муддатли мажбуриятларнинг жорий қисми киради. Корхона активлари ташкил топиш манбалари Ыз мабла\ларининг манбаи (хусусий капитал) Мажбуриятлар (=арзга олинган капитал)$ Устав капитали Банк кредитлари +ышилган капитал Муддати узайтирлган Резерв капитали Бош=а корхоналар- Та=симланмаг ан фойда Кредиторлик =арзлар Мол етказиб берувчиларга Резервлар Харидорларга Ма=садли тушумлар Ыз ходимларига Бюджетга ва давлатнинг ма=садли Бош=а кредиторлик =арзлар

Капиталларни Бошқариш

20.09.2019

0

336 KB

Похожие