Реабилитация - Юриспруденция - Рефераты

Реабилитация

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Реабилитация тушунчаси 2. Реабилитация асослари ва оқибатлари 3. Реабилитация этилишнинг мулкий ва бошқа оқибатлари 4. Қисман реабилитация этиш

www.arxiv.uz Реабилитация тушунчаси Ҳозирга қадар ҳам адабиётларда, қонун ҳужжатларида, ҳуқуқ назарияси ва фуқароларнинг онгида реабилитациянинг ягона тушунчаси йўқ. «Реабилитация» атамаси лотинча бўлиб, «яроқлилигини тиклаш» демакдир. Луғатларда мазкур тушунча шахсларнинг олдинги ҳуқуқларини тиклаш, ҳалол номини ва обрўсини суд бўйича ёки маъмурий тартибда тиклаш ёхуд ногиронларнинг меҳнатга лаёқатлилигини даволашнинг турли усуллари, шунингдек турли мосламалар ёрдамида тиклаш деб талқин қилинади. Собиқ совет давридаги адабиётларда реабилитация оқлаш ёки жиноят ишининг жиноят ҳодисаси, таркиби йўқлиги сабабли тугатилиши фактига тенглаштирилар эди ёки асоссиз жиноий таъқиб остига олинган фуқароларнинг ҳуқуқлари ва обрўсини тиклаш деб белгиланарди ёхуд мазкур тушунчага оқлов қарори ҳам, ҳуқуқий асослар ҳам, ушбу қарорни чиқаришнинг субъектлар доираси ҳамда ҳуқуқий оқибатлари ҳам киритиларди. Собиқ СССР ижтимоий онгида реабилитация кўпинча ҳукм қилинганнинг, Сталин шахсига сиғиниш йилларида қатағон қилинган ҳолларда ҳалол номини қайтариш ва келгусида уни жамиятда тиклаш билан боғланар эди. Бу реабилитация чекланган хусусиятга эга бўлган, чунки қонун ушбу фуқароларга етказилган зиённи тўлиқ қоплашнинг ҳуқуқий ва тактик имкониятини бермас эди. «Реабилитация» тушунчаси ҳозирги пайтда замонавий жамият ҳуқуқий қиёфаси ва ижтимоий ҳаётининг ажралмас қисми бўлиб қолди. Қонун чиқарувчи 1930-1940 йиллардаги қатағон қурбонларининг хотирасини абадийлаштиришга ҳамда уларнинг шаъни ва қадр-қимматини тиклашга қаратилган норматив ҳужжатларда реабилитация қўллашни назарда тутади.

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган тушунча мамлакатнинг олис жойларига мажбурий равишда кўчирилган халқлар ва айрим фуқароларнинг ҳуқуқий ҳамда маънавий мақомини тиклашга бағишланган ҳуқуқий ҳужжатларнинг номларида акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленуми, Раёсати ва Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати ўз қарорлари ҳамда ажримларида «реабилитация асослари» тушунчасини қўлламоқда. «Реабилитация» тушунчаси мазмунининг қиёсий таҳлили унинг семантик жиҳатдан ўхшашлигидан далолат беради. Бундай ҳолатнинг сабабларидан бири шуки, ҳукм қилинганларнинг реабилитация ҳуқуқий институти авф этиш институтидан пайдо бўлиб ривожланган. ўарб Европа мамлакатларида ва Россияда ўтмишда реабилитация деганда ҳукм қилиш билан боғлиқ барча ҳуқуқларнинг келгуси вақтга бекор бўлиши тушуниларди. У тескари маънога эга бўлмаган ҳамда муддатдан илгари тузалиб кетган жиноятчиларнинг ёки жазони ўтаб бўлган фуқароларнинг ҳуқуқий лаёқатини муайян муддат ўтгандан кейин тиклашга қаратилган эди. Табиийки, ушбу кенг мазмундаги маънони жиноят содир этмаган деб эътироф этилган айбсиз шахсларга нисбатан қўллаш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Агар қонун ўзгариши юз берган ҳамда жиноят декриминаллаштирилган, шунингдек фуқарога нисбатан бўлган иш жиноят таркиби йўқлиги сабабли тугатилган бўлса, жиноий таъқиб туфайли етказилган зарар компенсация қилиниши лозим. Шундай қилиб, реабилитация деганда бой берилган ҳуқуқ ва имтиёзларни қайтариш, ноқонуний равишда жиноий жавобгарликка тортиш, озодликдан маҳрум этиш, айбсиз шахсларни ноҳақ ҳукм қилиш билан боғлиқ ҳуқуқ чекланишларини бартараф этиш, шунингдек келгуси вақтга ҳуқуқий лаёқатни тиклаш тушунилади. Реабилитациянинг юридик мақсади – тўлиқ фуқаролик ҳуқуқларига эга бўлмаган одамни тўла ҳуқуқли фуқарога айлантириш. Реабилитациянинг маънавий мақсади – айбсиз фуқаронинг оммавий ва хизмат соҳасига доир ҳуқуқдан маҳрум бўлишини бартараф этиш, жамиятда

www.arxiv.uz унинг ҳалол номини тиклаш. Унинг сиёсий вазифаси – фуқаро ҳамда давлат ўртасида бузилган ишончни тиклаш, жиноят содир этилишининг, давлат аъзоларининг унинг учун иқтисодий жиҳатдан ноқулай қашшоқланишининг олдини олишдир. Илмий муомалада «реабилитация» тушунчасидан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар хатолари қурбонларининг ҳуқуқий мақомини таснифлаш учун фойдаланилади. Реабилитация асослари ва оқибатлари Ноҳақ гумон қилинганлар, айбланганларнинг, баъзан эса айбсиз ҳукм қилинганларнинг реабилитацияси – жиноят- процессуал фанининг муҳим институтидир. У фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр- қимматининг муҳофаза қилинишини яхшироқ таъминлаш ғоясини ўз ичига олади. Тўлиқ ва ўз вақтида реабилитация қилинишдан нафақат асоссиз ушлаб турилган, ҳибсга олинганлар, айбланувчи ва судланувчи сифатида жалб этилган шахслар ҳам манфаатдордир. Ҳеч ким уларнинг тақдирига бефарқ бўлиши керак эмас. Жамият ҳар бир айбсиз одам реабилитация қилинишидан манфаатдордир. Шунинг учун реабилитацияни амалга ошириш суриштирув органи, терговчи, прокуратура ва суднинг муҳим вазифаси ҳисобланади. Фуқаро ўзининг айбсизлиги ёки айбдорлигини исбот қилишдан озод этилади. Оқлов ҳукми чиқарилган тақдирда унинг жавобгарлиги ўз-ўзидан барҳам топади. Унга мазкур органлар ҳаракатларининг ғайриҳуқуқийлигини исбот қилишнинг зарурати ҳам йўқ: у, башарти оқлов ҳукми ёки юқори суднинг ишни айнан ушбу асосларга кўра тугатиш тўғрисидаги ажрими тақдим этилган бўлса, хулоса тарзида акс эттирилади. Ўзбекистон Республикаси ЖПКга кўра реабилитация қилиш ҳуқуқига судлар ҳам эга. Қонун чиқарувчи суднинг жамиятимиздаги аҳамиятини юксалтирмоқда, бу эса Президентимиз И.А.Каримовнинг кўрсатмаларига

www.arxiv.uz ҳамда унинг Олий Мажлис сессияларидаги ва бошқа анжуманлардаги маърузаларига мос келади. ЖПКнинг 301-моддасига кўра оқлов ҳукми, шунингдек ЖПКнинг 83- моддасида назарда тутилган ҳолатлар, яъни иш қўзғатилган ва тергов ҳаракатлари ёки суд муҳокамаси ўтказилган иш бўйича жиноий ҳодиса юз бермаганлиги; қилмишида жиноят таркиби бўлмаганлиги; унинг содир этилган жиноятга дахлсизлиги шахсни реабилитация этишга асос бўлади. Суд судланувчини нафақат ҳукм қилишга, балки мустақил давлатимиз номидан ўз қарори билан айблов тақдим этилган шахснинг айбсизлигини тасдиқлаб оқлашга, айблов айбсиз эканлигини тан олишга ҳамда суд мажлисида асоссиз бўлган шахснинг ҳалол номини тиклашга ҳақли. Шу асосга кўра ҳар йили биринчи инстанциядаги судда жиноят ишларини кўришда ўнлаб кишилар оқланмоқда. Лекин, афсуски, бу ҳукм қилинганларга нисбатан жуда кам. Ҳолбуки, амалиёт кўрсатганидек, кейинчалик қатор ҳукм қилинганлар барибир суд томонидан, айниқса назорат тартибида реабилитация этилади. Ҳозиргача 1930 йилларда ҳукм қилинган шахсларнинг реабилитацияси амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 112-моддасида шундай дейилган: «Судьялар мустақилдирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон- бир тарзда аралашишга йўқ қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади». Судьялар одамларни билиши, адолатли ҳукмни кутаётган ҳар бир судланувчини диққат билан ўрганиши шарт. Агар суд судланувчига нисбатан диққат билан ва раҳмдиллик билан эътибор берса, шу йўсинда у ЖПКнинг 2- моддасида назарда тутилган шахс, давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ўз вазифаларидан бирини бажарган бўлади. Суднинг оқлов ҳукми судланувчининг тўлиқ реабилитациясини, унинг ҳуқуқлари ва ҳалол номи тикланганини англатади. Оқланган шахсга моддий

www.arxiv.uz зиён, шунингдек жиноий жавобгарликка ноқонуний тортилгани ва суд муҳокамаси натижасида етказилган маънавий зарар қопланади. Суд томонидан оқлов ҳукмини чиқариш гўё кўнгилсиз, судда иш юритиш мақсадига эришилмаганлигини англатадиган, жиноятга қарши курашда камчиликлардан далолат берадиган ҳодиса эканлиги ҳақида ўтмишда тарқалган фикр тўлалигича нотўғри деб топилган. Афсуски, ҳозирги пайтда ҳам иш бўйича оқлов ҳукми чиқарилган тақдирда терговчи ва прокурорни жазолашнинг айрим фактлари учраб турибди. Бундай амалиёт уларни ҳар қандай йўл орқали Жиноят кодексининг жиноятни тавсифлаш мумкин бўлган қўшимча моддалари билан айбланувчини «ҳар эҳтимолга қарши» ҳукм қилишга кўпинча мажбур қилади. Тергов, прокуратура ва суд органлари фаолиятининг сифати, савияси юксалиши билан жамият ҳамда давлат томонидан уларга нисбатан бўлган талаблар ҳам ортиб бормоқда. Оқлов ҳукми одил судловнинг қонуний ва зарур ҳужжатидир. Процессуалист олимларнинг аксарияти оқлов ҳукми чиқарилишини табиий ҳодиса, тўлиқ реабилитацияга олиб келадиган одил судловнинг зарур ҳужжати деб тўғри ҳисоблайди. Аммо ҳукмнинг қонуний, асосли ва адолатли бўлиши талаблари (ЖПКнинг 455-м.) оқлов ҳукмига айблов ҳукмига қараганда кўпроқ қўйилади. Суднинг ҳар қандай ҳукми сингари, оқлов ҳукми ҳам холис ҳақиқатни, яъни судланувчи унга айб деб қўйилган жиноятни содир этмаганлигини аниқлаши керак. Қонуний, асосли ва адолатли ҳукмнинг чиқарилиши у оқлов ёки айблов бўлишидан қатъий назар суд муҳокамасининг бевосита вазифасига тўғри келадиган пировард мақсаддир. Ҳукмнинг важлари унинг асослилиги, ишончлилиги, исботланганлиги ва ҳуқуқий жиҳатдан саводлилигида ўз аксини топади. Ҳар қандай қонуний, асосли ва адолатли ҳукмнинг асосида ҳақиқат ётади. Ҳукмнинг асослилиги – холисона ҳақиқатга мувофиқ ишнинг барча аниқ ҳолатларини тўғри аниқлашдир. Дастлабки тергов ва суд муҳокамаси босқичларида жиноят ҳодисасининг мавжудлигини исбот қилиш зарурияти дастлабки тергов ва суд

www.arxiv.uz муҳокамасини давом эттириш ёки реабилитация асослари мавжудлигини эътироф этиш билан ҳал бўлади. Жиноят ҳодисаси йўқлиги турли шарт- шароитларда аниқланади. Натижада тергов ва суд амалиётида ҳозирга қадар жиноят ишини тугатиш учун қуйидаги асослар кўпинча чалкаштирилади: «жиноят ҳодисаси йўқлиги» ва «жиноят таркибининг йўқлиги». Кўп мисоллар шундан далолат берадики, шахс амалда ҳеч қандай жиноий қилмишни содир этмаган, лекин суд муҳокамаси олиб борилган жиноят иши бўйича ҳодиса мавжуд. Бундай ҳолда шахснинг қилмишида жиноят таркиби йўқлиги сабабли шахс жиноий жавобгарликдан озод этилади. Қилмишнинг ноқонунийлигини белгилайдиган оддий аломатлар айни вақтда қилмишда жиноят таркиби йўқлигини ҳам ҳал қилади. Қонун чиқарувчи уларни фарқлашга ҳаракат қилиб, реабилитация учун асос сифатида уларнинг ҳар бирини битта жиноят процессуал меъёрнинг ҳар хил бандларида қайд этган. Баён этилган ҳолатлар қуйидаги хулосага келиш учун асос бўлади: қилмишда жиноят таркибининг йўқлиги шундан далолат берадики, тергов олиб борилган жиноят иши бўйича ҳодиса рўй берган, у муайян шахснинг ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги натижасида содир бўлган, лекин ўз аломатларига кўра бу қилмиш жиноят ҳисобланмайди. Айбланувчи ёки судланувчининг қилмишида жиноят таркиби бўлмаган тақдирда терговчи ёки судья тергов предмети бўлган қилмиш ҳақиқатан содир этилганлигига, лекин унда жиноят таркиби йўқлигига ишонч ҳосил қилади. Қилмиш жиноят қонуни белгилаган тақиқни бузмаслиги ёки унча аҳамиятли бўлмаганлиги сабабли ижтимоий хавф туғдирмасдан жиноят ҳисобланмаслиги мумкин. Бошқача айтганда, содир этилган қилмишда жиноят таркиби элементларидан бири – объект, қилмиш ва кимгадир зарар етказганлик ўртасида сабабий боғланиш (холис тараф, айб ва ҳоказо) бўлмаган тақдирда, шахснинг хатти-ҳаракатларида жиноят таркибининг йўқлиги жиноят ишини тугатиш ёки оқлов ҳукми чиқариш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бундай ҳолларда реабилитация учун асос ҳам қўлланилади.

www.arxiv.uz Қилмишнинг тергов қилиниши шахс ҳаракатининг натижаси бўлиб, жиноят аломатларидан иборат бўлган, лекин жиноят таркиби мажбурий элементларининг биридан маҳрум бўлган ҳолларда ҳам бу асос яққол кўзга ташланади. Кўриб чиқилаётган реабилитация асосининг алоҳида тури жиноят содир этишга шахснинг алоқадор эмаслиги ҳисобланади. Гарчи айнан ким томонидан ушбу жиноят содир этилганлиги номаълум бўлса ҳам, жиноят мазкур шахс томонидан эмас, балки бошқа шахс томонидан содир этилганлиги аниқланган ҳолат бунга мисолдир. Бундай вазиятларда жиноят иши бўйича тергов олиб борилади, муайян шахсга нисбатан бўлган жиноий таъқиб эса тугатилади. Биринчи ҳолатда ҳақиқий жиноятчи жиноий жавобгарликка тортилади ва тергов охиригача олиб борилади, иккинчисида эса жиноят содир этган шахсни аниқлаш учун барча зарур чоралар кўрилади. Агар тергов ҳаракатлари билан жиноят содир этган шахсни аниқлаш ўнгидан келмаса, иш бўйича тергов ҳаракатлари ЖПКнинг 364-моддаси 1-бандига кўра тўхтатилади, тезкор-қидирув тадбирлари эса давом эттирилади. Шундай қилиб, реабилитациянинг ҳуқуқий асослари ЖПКнинг 83- моддасида аниқ мустаҳкамлаб қўйилган ва оқлов ҳукми, шунингдек жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги қарор унинг процессуал шакли бўлади. Шу билан, назаримизда, ЖПКнинг турли моддалари ва бобларида реабилитация асосларининг тартибга солинишини тушунтириш мумкин. Реабилитация этилишнинг мулкий ва бошқа оқибатлари Реабилитация муайян зарарни қоплаш билан боғлиқ. Реабилитациянинг мулкий ва бошқа оқибатлари ЖПКнинг 302-моддасида назарда тутилиб, унда шундай дейилган: «Реабилитация этилган шахс қонунга хилоф равишда ушлаб турилгани, эҳтиёт чораси сифатида қонунга хилоф равишда қамоқда сақлангани, ишда айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилингани

www.arxiv.uz туфайли вазифасидан қонунга хилоф равишда четлаштирилгани ёхуд тиббий муассасага қонунга хилоф равишда жойлаштирилгани натижасида унга етказилган мулкий зарарни ундириш ҳамда маънавий зиён оқибатлари бартараф этилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Бундай ҳолларда реабилитация этилган шахснинг ушбу Кодекснинг 310-моддасида назарда тутилган меҳнат қилиш, нафақа олиш, уй-жойдан фойдаланиш ва бошқа ҳуқуқлари ҳам тикланиши лозим». Асоссиз жабр кўрган фуқароларга зарарни қоплаш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосида бир неча назарий принциплар ётади. Улар муайян ҳуқуқий меъёрларнинг ўзига хос ҳуқуқий негизини ташкил этади ҳамда фуқаронинг давлат ва унинг органлари (мансабдор шахслар) билан бўлган оммавий-ҳуқуқий муносабатларнинг моҳиятини белгилайди. Қуйидагилар асосий принциплар бўлиб хизмат қилади: 1) давлатнинг фуқаро олдида етказилган зарар учун жавобгарлиги; 2) бевосита зарар етказган шахснинг фуқаро олдида жавобгарлиги; 3) зарар етказган шахснинг давлат олдида жавобгарлиги; 4) давлат иммунитети; 5) ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органнинг (мансабдор шахснинг) иммунитети. Турли мамлакатларнинг ҳуқуқий тизимларида бу принципларнинг хилма- хил уйғунлиги кузатилиб, у жиноий таъқиб билан етказилган зарарни қоплаш тўғрисидаги даъволар қўзғатилган тақдирда жавобгарлик хусусияти ва субъектларини, репрессив талабларнинг доирасини, судьялар, айбловчилар, полициячилар дахлсизлигининг даражасини белгилайди. Реабилитация этилган фуқароларга зарарни қоплаш кўпинча континентал ҳуқуқда (роман-герман тури амал қиладиган давлатларда) ишлаб чиқилган тизимдир. Мулкий зиён айбланувчига ёки ҳукм қилинганга дастлабки тергов органларининг ноқонуний ҳаракатлари туфайли ва суд томонидан етказилган

www.arxiv.uz тақдирда бундай зиён тўлиқ ҳажмда ундирилади ва жиддий назарий ҳамда амалий аҳамиятга эга бўлади. Албатта, етказилган мулкий зиёнда айбнинг даражаси ҳақида фикр юритилиши керак, лекин ҳар қандай ҳолда мансабдор шахсга нисбатан регресс даъвоси истисно этилмайди, лекин давлат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар мансабдор шахсларининг ноқонуний ҳаракатлари туфайли фуқарога етказилган зиённи тўлиқ қоплаш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Аммо М.С.Строгович, «агар ўзига туҳмат қилиш айбини бўйнига қўйишга эришган терговчининг ёки суриштирувчининг ноқонуний ҳаракатлари туфайли юзага келган бўлса, бундай ҳолларда маълум бўлган ўзига туҳмат қилиш реабилитация этилган шахсни зиённи қоплаш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди: ҳақиқатни аниқлашга тўсқинлик қилган айбланувчи эмас, ўзига зиён етказишга кўмаклашган у эмас, балки буларнинг барчаси суриштирув ва дастлабки тергов органининг мансабдор шахсидан келиб чиққан» 1 деб ҳисоблайди. Бу ҳолларда давлат зиённи қоплаш харажатларини ўз зиммасига олади. Афсуски, амалиётда айбсиз бўлган шахсга нисбатан процессуал мажбурлов чораларини қўллаш оқибатида етказилган мулкий зиён ҳамма вақтда ҳам қопланмайди. Бу, биринчи навбатда, гумон қилинувчи ЖПКнинг 221-моддаси тартибида ушлаб турилган ҳолларга тааллуқлидир. Одатда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар шахс етарли асослар бўлган тақдирда ушлаб турилганлиги сабабли мулкий ва бошқа зиённи қоплаш зарурати йўқлигини рўкач қиладилар. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг ёки мансабдор шахсларнинг фуқароларга нисбатан бундай муносабатини Президентимиз И.А.Каримов биринчи чақириқ Олий Мажлиснинг IV сессиясидаги маърузасида қатъий танқид қилди: «Сир эмаски, оддий фуқаро, аввало, давлат номидан иш кўрувчи мансабдорларнинг ўзлари қонунларни қандай бажараётганига эътибор беради.

www.arxiv.uz Агар шундай бўлмаса, агар ўша органлар ёки мансабдор шахсларнинг ўзлари қонунларни оёқ ости қилса, мазкур қонунларнинг ўзи обрўсизланади, янаям тўғрироғи, жамиятнинг маънавий асосларига путур етади» 1 . Реабилитация дастлабки терговда ҳам юз берар экан, нафақат процессуал мажбурлов чораларини қўллаш, балки суд чораларини қўллаш (масалан, реабилитация назоратни бекор қилишдан кейин ёки янги очилган ҳолатлардан, кучга кирган ҳукмдан кейин, башарти айбланувчи қисман ё тўлиқ унга тайинланган жазо чорасини ўтаб бўлган бўлса, ишни тугатиш йўли билан амалга оширилади) ҳолларида ҳам етказилган мулкий зиённи қоплаш тўғрисидаги масалалар вужудга келади. Мисол учун, озодликдан маҳрум этиш натижасида ҳукм қилинган аввалги иш жойидан бўшайди, ўзининг аввалги иш ҳақини йўқотади, озодликдан маҳрум этмаган ҳолда ахлоқ-тузатиш ишларига ҳукм қилинган тақдирда унинг ойлик иш ҳақидан маълум қисм ушлаб қолинади. Ҳукм ишни тугатиш билан бирга бекор қилинганда озодликдан маҳрум этмасдан ахлоқ-тузатиш ишларига ҳукм қилинган шахснинг иш ҳақидан ушлаб қолинган суммалар унга тўлалигича қайтарилади. Реабилитация муносабати билан ҳам, башарти озодликдан маҳрум этиш тарзида жиноий жазо қўлланилган бўлса, шу ҳол юз беради. Шу билан бирга мулкий хусусиятдаги жазо ёки жарима тайинланган ҳукм қилинган шахс реабилитация этилган тақдирда мусодара этилган мол-мулкни қайтариш, унинг қийматини ёки тўланган жарима суммасини қоплаш тўғрисидаги талаблар учун асослар пайдо бўлади. Юридик адабиётда умумэътироф этилганки, давлат суд фаолиятини юритиб, суд хатолари хавфи билан ҳисоблашиши керак бўлиб, суд фаолиятини юргизаётган органларга буни айб сифатида қўймаслик учун улар адолат йўлида тўғриланиши керак. Давлат асоссиз жиноий жавобгарликка тортилганлик оқибатида жабр кўрган шахсларнинг поймол қилинган манфаатларини ҳимоя қилишга даъват этилган. Етказилган зиённи компенсациялаш айбсизлик презумпциясини рўёбга чиқариш заруратидан

www.arxiv.uz келиб чиқади. Зиённи давлат ҳисобидан қоплаш давлат мажбурияти бўлиши керак, чунки суд машинасининг ишлаши уни ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг муҳим кафолати деб билган фуқаролар учун маълум хавф туғдиради. Қисман реабилитация этиш Реабилитация этиш ҳам тўлиқ, ҳам қисман бўлиши мумкин. Қисман реабилитация этиш мулкий зиён ва маънавий зарар айбланувчи ёки ҳукм қилинганга қай даражада етказилган бўлса, шу даражада қопланиши ва бартараф этилишига сабаб бўлади. ЖПКнинг 303-моддасига мувофиқ шахснинг қисман реабилитация этилишига қуйидагилар асос бўлади: 1) шахс қамоқда сақлаб турилганига қараганда камроқ муддатга озодликдан маҳрум этишга ёки озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазога ҳукм қилинганлиги; 2) ҳукмдан айблов қисман чиқариб ташланиши ва бунинг натижасида қонунга кўра қамоқда сақлаш ёки озодликдан маҳрум қилиш мумкин эмаслиги; 3) озодликдан маҳрум қилиш муддатининг юқори суд томонидан ҳақиқатан ўталган муддатга қараганда камайтирилганлиги ёхуд бошқа енгилроқ жазо тури билан алмаштирилганлиги; 4) жиноий жазо тайинланмай ҳукм чиқарилган ҳолларда ушлаб туриш, қамоқда сақлаш, тиббий муассасага жойлаштиришнинг асоссизлиги. Шахснинг у қамоқда сақланган муддатга қараганда камроқ муддатга озодликдан маҳрум этишга ёки озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазо чорасига ҳукм қилиниши ҳукм қилинганлик фактини англатади, судланганликни юзага келтиради. Ҳатто шахс қамоқда сақланган муддатдан камроқ муддатга ҳукм қилинган тақдирда меҳнат ва уй-жойга оид муносабатлар ҳукм қилинган шахс учун ёмон томонга қараб ўзгариши

www.arxiv.uz мумкин. Ҳукм қилинган шахс аввалги иш ҳақи ва бошқа моддий неъматларни бой беришда ифода этиладиган мулкий зиён кўради. Бундан ташқари, ҳатто озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазога ҳукм қилинганда, гарчи бундай ҳукм қилинганликнинг оқибатлари озодликдан маҳрум қилишга қараганда енгилроқ бўлса-да, у шахсни оммавий ҳукм қилишга, хулқ-атворини салбий баҳолашга сабаб бўлади, шунингдек унинг ҳалол номига путур етказади ва фуқарони обрўсизлантиради. Бунда суд судланувчининг айбсизлигини мутлақо тасдиқламайди, хато ҳукм чиқаришга йўл қўймайди. Аксинча, унинг ҳукми қонуний ва етарли даражада асослидир. Чунки озодликдан маҳрум этишнинг ўзгартирилган муддати суд томонидан ЖКнинг 55-моддасида назарда тутилган ҳамда унда назарда тутилмаган жазони енгиллаштирадиган ҳолатларни эътиборга олган ҳолда белгиланган. Қонун терговчи ёки прокурор зиммасига бундай ҳолатларни ҳисобга олишни юкламайди. Ишни кўриб чиқиш пайтигача ҳам дастлабки тергов даврида маълум бўлмаган янги ҳолатлар (касаллик, ногиронлик, яқинларнинг вафот этгани ва ҳоказо) пайдо бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишга тафтиш хусусияти хосдир, жазо эса кассация ва назорат тартибида ўзгартирилиши мумкин. Қонунда назарда тутилган жазодан енгилроқ жазо тайинланиши ҳам истисно эмас (ЖКнинг 57-м.). Гарчи бундай вазият «истисно ҳолларда» бўлса ҳам амалиётда у кўп учрайди (ўрганилган жиноят ишларининг 50 фоизигача). Содир этилган жиноят ижтимоий хавфлилигининг даражасини жиддий пасайтирадиган ҳолатлар истисно ҳолатлар деб эътироф этилиши мумкин. Ҳукмнинг қонунийлиги ва асослилигини кўраётиб, апелляция инстанциясидаги суд қуйидагиларни текшириши шарт: суд томонидан бундай ҳолатлар белгиланганми; улар жазони тайинлашда ҳисобга олинганми; ҳукмнинг тавсифловчи қисмида ҳукм асосига қайси айнан ҳолатлар олинганлиги кўрсатилганми.

www.arxiv.uz Ҳукмдан айблов қисмини чиқариб ташлаш суднинг айблов ҳажми тўғрисидаги, ҳукм қилинган шахснинг айбини шакли ёки жиноятни содир этишда иштироки шакли тўғрисидаги нотўғри хулосасини, оғирлаштирадиган ҳолатларнинг мавжудлигини англатади. Биринчи инстанция судининг хатоси ана шундан иборат бўлиб, уни апелляция, кассация ва назорат тартибидаги суд тўғрилаши керак. Бундай вазиятларда айбловнинг оширилган ҳажми жиноят қонунини нотўғри қўллаш билан, айниқса жиноий жавобгарлик ёки такроран содир этилган жиноятлар асосларини белгилашдаги, жиноят содир этганликда ҳар бир иштирокчининг, шахслар гуруҳининг жавобгарлигини белгилашдаги, жиноятнинг тавсифловчи аломатларини аниқлашдаги (улар жиноят ишида айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш қарорида ва ҳукмларда кўпинча аниқ кўрсатилмайди) хатолар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай ҳажм жиноятни содир этишдан ихтиёрий қайтишнинг ҳуқуқий оқибатларини аниқлашга, жиноятни охирига етказишдан ихтиёрий қайтган шахс, агар амалда содир этган қилмишида бошқа жиноят таркибининг аломатлари бўлса, ЖК бўйича жавобгарликка тортилишини инкор этишга боғлиқ бўлиши мумкин (ЖКнинг 26-м. 3-қ.). Айбловнинг ҳажмини нотўғри белгилаш мумкинлиги дастлабки, жиноят фаолиятини, айниқса жиноят содир этиш қасдини аниқлашдан ҳамда тамомланган жиноят учун жиноий жавобгарлик юзага келиши учун зарур шарт-шароитлар мавжудлигидан келиб чиқади. Суд хатолари ЖПКнинг охирги зарурат, зарурий мудофаа, хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаганда зарар етказганлик, буйруқни ёки бошқа мажбуриятни ижро этиш, оқланган ишлаб чиқариш ёки хўжалик таваккалчилиги, шунингдек хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаганда зарурий мудофаа ва зарур чоралар чегарасидан чиқиб кетган тақдирда ўлимга сабаб бўлганлик каби қилмиш жиноийлигини истисно этадиган ҳолатларни тартибга солувчи моддаларини нотўғри қўллашда ҳам намоён бўлади.

www.arxiv.uz Ҳуқуқни қўллаш фаолиятида хатоларга олиб келадиган жиноят ҳуқуқининг жуда мураккаб институтлари кўзга яққол ташланади. Шунинг асосида ҳукмдан айблов қисмини чиқариб ташлаш мумкин бўлади. Бу жиноий жавобгарлик субъектлари доирасини ноаниқ белгилашда ҳам, шунингдек жиноят содир этишда иштирок этадиган шахслар гуруҳининг борлиги ёки йўқлигини аниқлашда хатоларга йўл қўйишда ҳам, айрим ҳолларда жиноий жавобгарликка тортилган шахснинг айби шакли ва даражасини белгилаш қийинчиликларида ёхуд айбдорлиги ҳақидаги асоссиз хулосалари ва кимнидир ўта хавфли рецидивист деб топилиши шарт- шароитлари ҳамда тартибини белгилайдиган қонунни нотўғри қўллашда (ЖКнинг 34-м. 3-6-қ.) ҳам намоён бўлади. Бунда шуни таъкидлаш лозимки, ҳукмдан айблов қисмини чиқариб ташлаш асосан ЖПКнинг нормаларини нотўғри қўллаш билан боғлиқдир (ЖПКнинг 484-м. 1-қ. 4-б., 488-м.). Бу ҳукмлар, ажримлар ва қарорларнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини кассация ва назорат тартибида текшириш чоғида маълум бўлади. ЖПКнинг 491-моддаси бундай вазиятнинг мумкинлигини назарда тутади ҳамда тегишли судга ишни янгидан кўриб чиқишга юбормасдан жазони кучайтиришга ва оғирроқ жиноят тўғрисидаги қонунга йўл қўймаган ҳолда ҳукмга ўзгартишлар киритишга рухсат этади. Бундай ўзгартишларни қисман реабилитация деб ҳисоблаш мумкин. Уни вужудга келган ҳолатларда қамоққа олиш ёки озодликдан маҳрум этиш тақиқи билан боғлаш мумкин эмас. Бу ўринда шуни ҳам таъкидлаш керакки, ЖПКнинг 493-моддаси судга апелляция, кассация ёки назорат тартибида ЖПКнинг 83-моддасида ва 84- моддасининг 1- ва 4-қисмларида назарда тутилган асослар мавжуд бўлган тақдирда, шунингдек биринчи инстанция судида кўриб чиқилган далиллар судланувчини айбли деб топиш учун етарли бўлмаса ва қўшимча далиллар тўплаш имконияти қолмаган бўлса, айблов ҳукмини бекор қилишга ҳамда жиноят ишини тугатишга рухсат беради.

www.arxiv.uz Юқори суд озодликдан маҳрум этиш муддатини ҳақиқатан ўтаб бўлган муддатдан камроқ миқдоргача камайтирган ёки енгилроқ жазо тури билан алмаштирган тақдирда асосларнинг икки гуруҳи бўлиши мумкин: 1) тайинланган жазо жиноятни нотўғри таснифлаш сабабли ўта қаттиқ бўлиши мумкин, суд жиноятнинг ижтимоий хавфлилигини, судланувчининг шахсини, унинг айби даражасини нотўғри баҳолаган ёки жавобгарликни енгиллаштирадиган қандайдир ҳолатни эътиборсиз қолдирган ва ҳоказолар; 2) жиддий тарзда жазони енгиллаштирадиган, шу жумладан истисно ҳолатларини ҳисобга олиш мавжуд эмас. Апелляция, кассация ва назорат инстанцияларининг судлари озодликдан маҳрум этишни тайинлашнинг махсус сабаблари ҳукмда борлигини, башарти шахс қонун бўйича ҳукм қилинган бўлиб, қонуннинг санкцияси озодликдан маҳрум этиш билан бирга жазонинг енгилроқ турларини назарда тутса, текшириши шарт. Шунингдек, судлар унча оғир бўлмаган ва жиддий зарарли оқибатларни юзага келтирмаган жиноятларни содир этишда айбдор бўлган ҳамда жамиятдан ажратмаган ҳолда қайта тарбиялаш мумкин бўлган шахсларга, аёлларга, вояга етмаганларга нисбатан озодликдан махрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни тайинлаш учун қонунда белгиланган барча имкониятлардан фойдаланмоқлари лозим. Қолаверса, қонунда турли жазолар назарда тутилган бўлса, озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазони қўллаш масаласини муҳокама қилиш судлар учун мажбурий ҳисобланади. 1 Ушлаб туриш, қамоққа олиш, тиббий муассасага жойлаштириш асоссизлиги исботланганлиги ҳақидаги масала келиб чиққанда ҳамда жиноий жазо тайинланмасдан ҳукм қилинган ҳоллар эса бутунлай бошқа масаладир. Бу ерда қисман реабилитация этиш нафақат мумкин, балки зарурдир. 5. Реабилитация этилган шахсга етказилган зиённи қоплаш ва унинг бошқа ҳуқуқларини тиклаш

www.arxiv.uz Мулкий зиённи қоплаш ҳажмидан бошлаймиз. ЖПКнинг 304-моддаси талаб этадики, ЖПКнинг 302 ва 303-моддаларида кўрсатилган қонунга хилоф ҳаракатлар билан реабилитация этилган шахсга етказилган мулкий зиён тўла ҳажмда қопланади. Унда қуйидагилар белгиланган: «Қуйидагилар қопланиши лозим бўлади: 1) реабилитация этилган шахс ўзига нисбатан содир этилган қонунга хилоф ҳаракатлар натижасида маҳрум бўлган иш ҳақи ва меҳнатдан топиладиган бошқа даромадлар; 2) пенсия ва нафақалар, башарти уларни тўлаш тўхтатиб қўйилган бўлса; 3) пуллар, пул жамғармалари ва уларга тўланадиган фоизлар, давлат заёми облигациялари ва уларга чиққан ютуқлар, акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар, шунингдек суднинг ҳукми, ажримига (қарорига) асосан мусодара қилинган ёхуд давлат фойдасига ўтказилган ашёлар ёхуд бошқа мол- мулкнинг қиймати; 4) суриштирув, дастлабки тергов органлари ёки суд томонидан олинган ва йўқотилган мол-мулк қиймати; 5) суд ҳукмини ижро қилиш чоғида ундирилган жарималар ва суд чиқимлари; 6) юридик ёрдам кўрсатилиши учун шахс томонидан адвокатлар бюросига, ҳайъатига ёки фирмасига тўланган пул, шунингдек унга нисбатан содир этилган қонунга хилоф ҳаракатлар натижасида қилинган бошқа харажатлар». Зарарни қоплаш давлат бюджети ҳисобидан бунда ЖПК 304-моддасининг 1, 3, 4, 5, 6-бандларида кўрсатилган зиён молия органлари томонидан, 2- бандида кўрсатилган зиён эса ижтимоий таъминот органлари томонидан амалга оширилади. 3-бандда кўрсатилган мол-мулк натурада қайтарилади, бундай имконият бўлмаганда эса унинг қиймати молия органлари томонидан қопланади. Реабилитация этилган шахс вафот қилган тақдирда ЖПК 304-моддасининг 1, 3, 4, 5 ва 6-бандларида назарда тутилган зиённи ундириш ҳуқуқига унинг меросхўрлари, 2-бандида назарда тутилган зиённи ундириш ҳуқуқига эса

www.arxiv.uz боқувчисини йўқотганлик пенсияси билан таъминланиши лозим бўлганлар жумласига кирувчи оила аъзолари эга бўладилар. Агар қонуний ҳукм қилинган ёки ноқонуний жиноий жавобгарликка тортилган фуқаро пенсия олиш учун мурожаат этган кунгача ишламаган ёки ҳукм қилингунга ёхуд жиноий жавобгарликка тортилгунга қадар бўлган иш ҳақига қараганда камроқ миқдорларда иш ҳақи олган бўлса, унинг илтимосига кўра пенсия у ҳукм қилингунга ёки жиноий жавобгарликка тортилгунга қадар эгаллаб турган лавозимнинг ё оқлов ҳукми қонуний кучга кирган ёхуд ишни тугатиш тўғрисидаги қарор (ажрим) чиқарилган кундан бошқа шунга ўхшаш лавозимнинг маоши ёхуд ставкасидан келиб чиққан ҳолда тайинланади. Имтиёзли шартларда ёки имтиёзли миқдорларда пенсиялар тайинлашда фуқаро лавозимидан четлаштирилгани туфайли ишламаган, қамоқда сақланган вақт, қамоқда бўлган вақт пенсия олиш учун мурожаат этган шахснинг хоҳишига кўра ноқонуний ҳукм қилинганлик ёки жиноий жавобгарликка тортилганликдан олдин бўлган ишга ёхуд жиноий жавобгарликдан озод этиш ё жазони ўташдан кейинги ишга тенглаштирилади. Оқлов ҳукмида ёки ишни тугатиш ҳақидаги ажримда (қарорда) суд, ишни тугатиш тўғрисидаги қарорда эса терговчи, прокурор реабилитация этилган шахснинг ўзига етказилган мулкий зиённи ундириб олиш ҳуқуқини ЖПКнинг 306-моддасига биноан эътироф этадилар. Аммо қатор ҳолларда жиноят ишини юритишни тугатиш жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг реабилитация этилишига олиб келмайди. Бундай ҳолларга қуйидагилар тааллуқлидир: амнистия ёки авф этиш ҳужжати эълон қилингани сабабли шахсни жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод этиш; даъво муддатлари тугаши; вазият ўзгариши; ишнинг вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссияга топширилиши. Санаб ўтилган ҳолатлар бўйича ишлари кейинчалик тугатилган фуқароларнинг жиноий жавобгарликка тортилгани улар моддий зиён

www.arxiv.uz етказганлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин эди. Лекин мулкий жавобгарлик махсус қонунда суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура ва суд органларининг нотўғри, хизматга доир хатти-ҳаракатлари учунгина назарда тутилиши керак. Бу ерда эса зиён қонуний ҳаракатлар туфайли етказилмоқда. Жиноят ишлари жиноят аломатлари топилгани муносабати билан қўзғатилган эди. Кейинчалик тергов ҳаракатлари ёки суд муҳокамаси натижасида айбдор шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш ва жазолаш учун асослар етарли эканлиги аниқланган, лекин айтилган сабабларга кўра бу шахсларга жиноий жазо ўрнига маъмурий ёки ижтимоий таъсир этиш чоралари қўлланилган ёхуд умуман ҳеч қандай чоралар қўлланилмаган (амнистия, даъво муддати тугаши муносабати билан). Шу боисдан ҳисобланадики, айтиб ўтилган реабилитация этмайдиган асослар айни вақтда зарарни ундириш ҳуқуқини истисно этадиган ҳолатлардир. Бундан ташқари, фуқаролик қонун ҳужжатларида жабрланувчининг айби зиённи қоплаш миқдорига таъсир этадиган (ёки зиённи ундириш ҳуқуқини умуман истисно этадиган) ҳоллар назарда тутилган. Жамият манфаатларини кўзлаб бошқа шахс соғлиғига ёки мол-мулкига зарар етказганлик учун нафақат жавобгарлик белгилаш, балки ўз соғлиғини, мол-мулкини кўз қорачиғидек асраш муносабатида бўлишни тарбиялаш лозим. Шу ўринда қонун жабрланувчига, башарти у ўзида зиён вужудга келишига ёки кўпайишига кўмаклашаётган бўлса, ноқулай оқибатларни назарда тутади. Аммо жабрланувчи ўз ниятини амалга ошириш борасида қилган хатти- ҳаракатлар натижасида юзага келган оқибатлар ҳамда шу хатти-ҳаракатлар ўртасида сабабли алоқа аниқланиши лозим. Шунинг учун агар жабрланувчи ўзига қарши жиноий таъқибни ташкиллаштиришга уринган бўлса-да, лекин асоссиз чоралар қўлланилишининг сабаби мутлақо бошқа бўлса, зиённи қоплашни рад этиш тўғрисидаги масалани қўйиш нотўғри бўларди. Бундан ташқари, жабрланувчи ҳаяжонланиш сабабларига (эзилганлик, асабийлашганлик ва ҳоказо), тажрибасизлигига ёки ҳуқуқий жиҳатдан

www.arxiv.uz саводсизлигига кўра қайси ҳолатлар оқлайдиган ёки иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун аҳамиятли бўлиши мумкинлигини аниқлай олмаган. Жабрланувчининг айбини ҳисобга олишнинг ягона мезони у содир этаётган ҳаракатларга нисбатан унинг субъектив муносабати зарур даражада исбот қилинганлиги бўлиши керак, бунда жабрланувчининг фақат зарар етказиш нияти эътиборга олиниши мумкин. Реабилитация этилган шахснинг бошқа ҳуқуқларини тиклашда қисқача тўхталиб ўтамиз. Қонунга хилоф равишда ҳукм қилинганлик ёхуд жиноий жавобгарликка қонунга хилоф равишда тортилганлик муносабати билан ишдан ёки лавозимдан озод этилган, четлаштирилган шахсга у мурожаат этган кундан бошлаб бир ойлик муддатда, башарти бу оқлов ҳукми кучга кирган ёки иш тугатилган пайтдан бошлаб уч ой мобайнида юз берган бўлса, унинг олдин ишлаган иши (лавозими) берилиши лозим, бу мумкин бўлмаганда (корхона, муассаса тугатилиши, лавозимларнинг қисқартирилиши), шунингдек қонунда назарда тутилган, ишга (лавозимга) тиклашга тўсқинлик қиладиган асослар мавжуд бўлганда эса унга аввалгисига тенг бошқа иш (лавозим) берилиши лозим. Меҳнат дафтарчасига ишдан (лавозимдан) озод этиш ёки четлаштириш тўғрисида киритилган ёзув ҳақиқий эмас деб эътироф этилади. Шахсга унинг илтимосига кўра корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти меҳнат дафтарчасига ҳақиқий эмас деб эътироф этилган ёзувни киритмасдан унинг нусхасини беради. Айни вақтда мулкий зиённи қоплаш чоралари кўрилади. Бундай зиён миқдорини ҳисоблаб, бу зиённи қоплаш тўловларини юритиш ҳақида суд ажрим, терговчи ёки прокурор эса қарор чиқарадилар. Ажрим ёки қарор нусхаси гербли муҳр билан тасдиқланиб, тўловни амалга ошириши лозим бўлган органларга тақдим этиш учун реабилитация этилган шахсга, у вафот этган бўлса – унинг оила аъзоларига берилади. Қонун манфаатдор шахсларга мулкий зиённи қоплаш ҳужжатлари устидан шикоят бериш имкониятини назарда тутади. ЖПКнинг 308-моддасига

www.arxiv.uz биноан бу шахслар терговчининг, прокурорнинг пул тўловини амалга ошириш тўғрисидаги қарори устидан жиноят процессуал қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ва муддатда судга шикоят қилишлари мумкин. Суднинг тўловни амалга ошириш тўғрисидаги ажрими устидан манфаатдор шахслар юқори судга умумий тартибда шикоят қилишлари, прокурор эса протест киритиши мумкин. Шахс ушлаб турилганлиги, қамалганлиги, лавозимидан четлаштирилганлиги, тиббий муассасага жойлаштирилганлиги ёки ҳукм қилинганлиги тўғрисидаги маълумлотлар матбуотда эълон қилинган, радио, телевидение ёки бошқа оммавий ахборот воситалари орқали тарқатилган бўлса, реабилитация этилган шахснинг, у вафот этган бўлса, қариндошларининг, суд, прокурор, терговчининг талабига кўра тегишли оммавий ахборот воситалари унинг реабилитация этилганлиги тўғрисида бир ой ичида хабар беришлари шарт. Агар улар буни қилишни рад этсалар, улар суд жавобгарлигига тортилиши мумкин (ЖПКнинг 309-м.). Реабилитация этилган шахснинг қонунга хилоф равишда эҳтиёт чораси тариқасида қамоқда сақланган вақти, жазо ўтаган вақти, лавозимидан четлаштирилганлиги туфайли ишламай юрган вақти, тиббий муассасада сақланган вақти умумий меҳнат стажига ва ихтисослик бўйича иш стажига қўшилади. Бу вақт агар оқлов ҳукми қонуний кучга кирган ёки ишни тугатиш тўғрисида қарор (ажрим) чиқарилган кун ва ишга қабул қилинган кун ўртасидаги узилиш уч ойдан ошмаса, узлуксиз стажга ҳам қўшилади. Ишчи ва хизматчилар учун бу стаж ихтисослик бўйича ишлаш давомийлигига қараб пенсия имтиёзли шартларда, имтиёзли миқдорларда ва кўп йил ишлаганлик учун тайинланганда, ойлик маош (лавозим ставкалари) миқдори белгиланганда, шунингдек бир йўла тўланадиган мукофот пули ёки кўп йил ишлаганлик учун ва корхона, муассаса, ташкилотнинг бир йиллик иши натижалари бўйича фоиз устама ҳақларини тўлашда ҳисобга олинади.

www.arxiv.uz Бизнинг назаримизда, амалдаги қонун ҳужжатларида реабилитация этилган шахснинг уй-жойга оид ҳуқуқларини тиклаш тўғрисидаги масала тўлалигича ҳал қилинмаган. Лекин ЖПКнинг 310-моддаси 4-қисмида назарда тутилганки, қонунга хилоф равишда ҳукм этилгани ёки тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари қўлланилгани туфайли уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган шахсга илгари у эгаллаб турган уй-жой қайтарилади, башарти уни қайтариб беришнинг имкони бўлмаса, ўша аҳоли пунктининг ўзида аввалгисига тенг қулайликларга эга бўлган уй-жой берилади. Бунда ҳокимлик ёки корхона, муассаса, ташкилотнинг маъмурияти реабилитация этилган шахсга у эгаллаб турган уй-жойни қайтариб бериши, қайтариб беришнинг имкони бўлмаган тақдирда ўша аҳоли пунктининг ўзида аввалгисига тенг қулайликларга эга бўлган уй-жойни тураржой майдонининг амалдаги меъёрлари ва оила таркибини ҳисобга олган ҳолда белгиланган тартибда навбатсиз бериши керак. Бу қоида билан ЖПКнинг 310-моддасини тўлдириш мақсадга мувофиқдир. Агар шахснинг меҳнат қилиш, пенсия олиш ва уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқларини тиклаш, шунингдек унга мол-мулк ёки унинг қийматини қайтариш тўғрисидаги талаби қаноатлантирилмаган бўлса ёки шахс қабул қилинган қарорга рози бўлмаса, у тегишли талаб билан фуқаролик (умумий даъво) ишини юритиш тартибида судга мурожаат қилишга ҳақли. Қонунга хилоф равишда ҳукм қилинганлик, қамоқда сақланганлик ёки тиббий муассасага жойлаштирганлик муносабати билан ўқув юртидан ҳайдалган шахсга ҳам бу қоида тааллуқлидир, чунки бундай шахс ўз илтимосига кўра ўқишга тикланиши керак. Лекин қонунда реабилитация талабларини тақдим этишнинг чекланган муддатлари белгиланган. ЖПКнинг 312-моддасига биноан мулкий зиённи қоплаш учун пул товони тўлашни реабилитация этилган шахс ёки у вафот этган тақдирда унинг меросхўрлари ва оила аъзолари бундай тўловларни амалга ошириш ҳақидаги ажрим ёки қарорни олган пайтдан эътиборан икки йил мобайнида талаб қилишлари мумкин.

www.arxiv.uz Бошқа ҳуқуқларни тиклашни сўраб реабилитация этилган шахс ҳуқуқларни тиклаш тартибини тушунтирадиган билдириш хати олган пайтдан эътиборан бир йил мобайнида мурожаат қилиши мумкин. Узрли сабабларга кўра бу муддат ўтказиб юборилган ҳолларда у манфаатдор шахснинг аризасига биноан терговчи, прокурор ёки суд томонидан тикланиши лозим. Турли ижтимоий мақомдаги реабилитация этилган шахсларнинг (ҳарбий хизматчиларнинг, ички ишлар органлари, Миллий хавфсизлик хизмати ходимларининг, судьяларнинг) мулкий ва бошқа ҳуқуқларини тиклаш муайян хусусиятларга эга. Қонунга хилоф равишда ҳукм қилинганлик туфайли ҳарбий ёки бошқа унвонлардан, шунингдек орден ва медаллардан маҳрум бўлган фуқарога нисбатан ишни тугатиб, ҳукмни бекор қилган суд тақдимномасига кўра белгиланган тартибда унвонларни тиклаш ва орден ҳамда медалларни қайтариш тўғрисидаги масала ҳал қилинади. ЖПКнинг 313-моддасида назарда тутилганки, реабилитация этилган ҳарбий хизматчиларнинг хизматга оид, пенсия олиш, уй-жойдан фойдаланиш ва бошқа шахсий ҳамда мулкий ҳуқуқларини тиклаш ва уларга етказилган мулкий зиённи қоплаш амалдаги жиноят процессуал қонун ҳужжатларида белгиланган қоидаларга мувофиқ ва мамлакатимиз Бош прокурори, Мудофаа вазири, Ички ишлар вазири ва Миллий хавфсизлик хизмати раиси томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Аммо, амалиёт гувоҳлик берганидек, юқорида кўрсатилган тоифадаги шахсларнинг ҳуқуқларини ҳар томонлама тиклаш юз бермайди. Реабилитация этилганига қарамасдан улар аввалги ишида қолмайди. Масалан, ҳарбий қисмлардан бирининг қўмондони бўлган Р.Мўминовга нисбатан дастлабки тергов органлари томонидан айблов тақдим этилган айбномада кўрсатилишича, у йил мобайнида ўз хизмат вазифаларига совуққонлик муносабатида бўлган, хизматга бепарво, ноҳалол муносабат, шахсий манфаатдорлик туфайли мунтазам равишда ҳаракатсизликка йўл қўйиб, натижада тўрт нафар ҳарбий хизматчига нисбатан жиноят ишини

www.arxiv.uz қўзғатмасликда, шунингдек юқори турувчи қўмондонликда гўёки қисмда хотиржам вазият мавжудлиги ҳақида ёлғон тасаввур туғдириш мақсадида ҳарбий прокурорга аскар Абдуллаев бир қизнинг номусига текканлиги ҳақида қизнинг онаси оғзаки арз қилгани ҳақида хабар бермаган, бу иш юзасидан жиноят ишини қўзғатмаган ва терговни тайинламаган, яъни ҳаракатсизлик қилган. Унга яна шундай айб қўйилганки, гўё у шахсий манфаатдорликни кўзлаб амалини суиистеъмол қилишга йўл қўйган, яъни икки ой мобайнида аскар Саидовни қонунга хилоф равишда хизматдан озод этган, бу эса келгусида унинг ҳарбий хизматдан бўйин товлашига олиб келган. Тошкент гарнизонининг ҳарбий суди оқлов ҳукми чиқарди. Тошкент гарнизонининг ҳарбий прокурори ҳукмга протест келтирди, лекин Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди оқлов ҳукмининг қонунийлигини тасдиқлади ва ҳарбий прокурорнинг протестини рад этди. Лекин бу процессуал ҳужжатларнинг барчасида Мўминовни Ўзбекистон Қуролли Кучларида тиклаш ҳақида (чунки у хизматдан четлаштирилган эди) ҳеч нарса айтилмаган. Бошқа қатор ҳарбий хизматчиларнинг, ҳудудий прокуратура, Тошкент шаҳар ИИБ ходимларининг, айрим судьяларнинг қисмати ҳам шунга ўхшаш бўлган. Уларнинг ҳеч қайсиси ўзининг аввалги ишига қайтиб келмаган. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, реабилитация этилган шахсга етказилган маънавий, мулкий зиён оқибатларини бартараф этиш, уни номини, обрўсини, лавозимини қайта тиклаш инсон манфаатларини қадрлаш демакдир, чунки реабилитация авф этиш эмас. Авф этишда айб бўлади, реабилитация қилинган шахсда айб бўлмайди.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. И.А.Каримов. Наша цель – свободная и процветающая Родина. – Т.: «Ўзбекистон», 1996. 2 . И.А.Каримов Узбекистан: национальная независимость, экономика, политика, идеология. Т.: «Ўзбекистон», 1996 г. 3 . И.А.Каримов. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса. Т.: «Ўзбекистон», 1997. 4 . Абдумажидов Г. Расследование преступлений. Процессуально-правовое исследование. Ташкент, 1986. 5 . Асриев Б.В . Начальник следовательского отдела: Процессуальное положение и руководство следователям. М. 1986 г. 6 . Анашкин Г.З . Перлов И.Д. Возобновление по вновь открывшимся обстоятельствам. М. 1982 г. 7 . Алимджанов Б., Вальдман В . Компетенция эксперта в уголовном процессе. – Ташкент, 1986 г. 8 . Астанова Л., Гарьядыева З. Правовое положение следователя в сов. уголовном процессе. – Ташкент, 1990 г. 9 . Алимджанов Б. Раскрытие преступлений – задача следственных органов. Ташкент, 1975 г. 10 . Арест и обыск в уголовном процессе США . /М.А.Бешков. – М.: Спарк, 1998 г. 11 . Агаев Ф.А., Галузо В.Н. Иммунитеты в российском уголовном процессе. М. 1998 г. 12 . Адвокат в уголовном процессе . / Под. ред. П.А.Лупинской. Сост. С.Н.Гаврилов. М., 1997 г.

Похожие

Суриштирув ва тергов органлари томонидан қонунларнинг ижро этилиши

Нутқ маданияти ва ҳуқуқ. Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари

Ички ишлар органларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлашни такомиллаштириш

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти

Жазонинг адолатсизлигини текшириш