Hujjatlarning qo`lyozma matnlarini kriminalistik usulda tekshirish - Юриспруденция - Рефераты

Hujjatlarning qo`lyozma matnlarini kriminalistik usulda tekshirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Hujjatlarning qo`lyozma matnlarini kriminalistik usulda tekshirish Reja: 1. Hujjatlar ashyoviy dalil sifatida kriminalistik tekshiruv obyekti 2 Kriminalistik xatshunoslik tushunchasi 3. Dastxatning identifikatsiyaviy belgilari 4. Xatshunoslik tekshiruvining uslubiyoti 5. Kriminalistik muallifshunoslik tekshiruvi 6. Dastxatshunoslik va muallifshunoslik tekshiruvini o`tkazish uchun material tayyorlash

Turli jinoyat ishlarini tergov qilish jarayonida daliliy ashyo bo`lgan hujjatlar bilan ishlashga to`g`ri keladi. Jumladan, o`zgalar mulkini talon-taroj qilish, mansabni suiiste`mol qilish jinoyatlari, firibgarlik, xo`jalik ishlarida moliyaviy hisob-kitob hujjatlari bilan bir qatorda turli yozma hujjatlar kriminalistik tekshiruv obyekti hisoblanadi. Hujjat deganda keng ma`noda biror hodisani o`zida yozma ravishda aks ettiruvchi moddiy obyekt tushuniladi. Sud va tergov amaliyotida hujjatlarning quyidagi turlari mavjud: qo`lda turli yozish vositasida bajarilgan imzolar, xatlar (ariza, tilxat, tarjimai hol va h.k) moliyaviy hujjatlardagi qo`lyozma va bosma matnlar; tipografiya usulida va bosma asboblar vositasida tayyorlangan hujjatlar, turli grafik chizmalar, rejalar, (hujjatlarning reproduksiya tasviri, kseroks nusxalari va h.k;) foto-kino hujjatlar; turli obyektlar, inson va ashyoviy dalillarning kino- foto, video tasviri va fonohujjatlar; magnit tasmasiga yozilgan turli ma`lumotlar. Kriminalistik ma`nodagi hujjatlar jinoyat ishi bo`yicha ma`lum bir hodisalar haqida ma`lumot beradi. Ba`zi hujjatlarni jinoiy maqsadda ishlatib, undan qurol sifatida foydalanadilar. Firibgarlik jinoyati bo`yicha qalbaki hujjat yordamida mablag` undirish, soxta hisob raqami va veksellar bilan bankadan pul olish va shu kabi hujjatlar ish yuzasidan ashyoviy dalil hisoblanadi. JPKning 84-moddasida ijtimoiy xavfli qilmishning yuz bergan yoki bermaganligi, uni sodir etgan shaxsning aybli yoki aybsizligini va ishni to`g`ri hal qilish uchun ahamiyatga molik boshqa holatlarini aniqlashga asos bo`ladigan har qanday ma`lumotlar jinoyat ishi bo`yicha dalil hisoblanadi. Bu ma`lumotlar guvohning, jabrlanuvchining, gumon qilinuvchi ayblanuvchining ko`rsatuvlari, ekspertning xulosasi, ashyoviy dalillar ovoz yozuvlari, video tasvirlar, fotosuratlar va boshqa tegishli hujjatlar bilan aniqlanadi. Ashyoviy dalillar kriminalistik ma`noda jinoyat ishini hal qiluvchi muhim omillar bo`lib, ular jinoiy harakatning izlarini o`zida aks ettiradi yoki jinoyatni sodir etishda qurol sifatida ishlatiladi. Ko`rsatilgan sifatlar hujjatlarga nisbatan tegishli bo`lganda ular ham daliliy ashyo hisoblanadi. Hujjatlarni ashyoviy dalil sifatida tekshirishda ikki xil ma`lumot olish mumkin bo`ladi: qo`lyozma matn, imzo, raqam va boshqa yozuvlar kim tomonidan

bajarilgan va ikkinchisi hujjat asl nusxami yoki qalbakiligi, qaysi qismi qanday usulda o`zgartirilgan, o`chirilgan, qo`shimcha yozuvlar kiritilgan va hokazo. Ashyoviy dalil hisoblangan hujjatlarni ishga qay darajada molik ekanligini aniqlash uchun tergovchi ularni ko`zdan kechirib, umumiy va individual xususiyatlarini aniqlaydi va tegishli tartibda rasmiylashtiradi. Ashyoviy dalil xususiyatiga ega bo`lgan hujjatlar kriminalistik faoliyatda ikki xil tekshiruvga bog`liq: 1. xatshunoslik tekshiruvi, ya`ni qo`lyozma matn, (imzo, raqam, turli belgilar, chizmalar va h.k.) kim tomonidan yozilgan yoki bajarilganligini aniqlash. 2. Hujjatning qalbaki ekanligini aniqlash uchun uni kriminalistik texnika usulida tadqiq etish. 2 Kriminalistik xatshunoslik tushunchasi Ashyoviy dalil bo`lgan hujjatlarni tekshirishning asosiy vazifasi - qo`lyozma matnlarini va imzolarini kim tomonidan bajarilganligini aniqlashdir. Xatshunoslik ekspertizasining tekshiruv obyektlari hujjatdagi qo`lyozma matnlari: harfli, raqamli, shartli belgilar – shifrovka, imzo shaklidagi yozuvlardir. Qo`lyozma xatlarni (dastxat) tekshirish va uning kim tomonidan bajarilganligini (yozilganligini) aniqlash insonning o`ziga xos yozish usuli - malaka xususiyatiga bog`liq. Yozish malakasi inson hayotining ma`lum davrida boshlanadi va shakllanadi. Umumiy yozish qoidasi xat bilan shug`ullanuvchiga boshlang`ich ma`lumotni xusnixat qoidasi asosida beriladi. Har bir harf-raqamni yozish usuli, ayrim qism elementlarini bir chiziqda joylashuvi yozish jarayonida o`ziga qulay va mos holatni qo`llab umumiy yozish qoidasi chegarasidan chiqib, faqat o`ziga xos uslubni yaratadi va qo`llaydi. Masalan, yozish qurolini qiya yoki to`g`ri parallel ushlab yozish natijasida harflarning o`ng yoki chap tomon qiya bo`lishi, yozishning yo`nalishi, harflarning bir-birlari bilan birikishi, joylashuvi kabi alomatlar hosil bo`ladi.

Yozish malakasi o`rta maktab davridan shakllana boshlaydi. Boshlang`ich maktab o`quvchilari yozish qoidasiga binoan harf va raqamlarni yozishda qalam, ruchkani o`ngdan chapga yoki aksincha yo`nalishda bajaradilar. Yozishni o`rganish jarayonida xatning yozilishida harflar shakli sekin-asta o`zgaradi, umum qoida chegarasidan chiqa boshlaydi. Bu jarayonga insonning fiziologik xususiyati ta`sir etadi. Mashhur rus fiziologi I.P.Pavlovning inson fiziologiyasida rivojlanadigan shartli reflekslar takrorlanish asosida mustahkamlanadi - degan g`oyasi mazkur xatshunoslik ilmiga ham to`laligicha asos bo`ladi. Shartli reflekslar insonning hayoti davomida hosil bo`lib kun sayin takrorlanib rivoj topadi. Bu jarayonni I.P.Pavlov “Dinamik stereotip”- deb nomlagan. Shartli reflekslar asosida amalga oshiriladigan faoliyat qayta - qayta takrorlanadi va shu bilan birga harakat takomillashib, rivoj topadi. Insonning hayoti davridagi ba`zi harakatlari shu asosda mustahkamlanib qoladi. Dastxatni bajarish jarayoni yuqorida keltirilgan “dinamik stereotip”, ya`ni takrorlanish harakati asosida shakllanadi va ma`lum davrga kelib mustahkamlanadi, shu zaylda har bir shaxsning o`ziga xos yozish uslubi (dastxati) hosil bo`ladi. Shu bilan birga dastxat qotib qolgan, o`zgarmaydigan qobiliyat emasdir. Fiziologiya dastxatni o`zini-o`zi boshqaruvchi murakkab funksional qobiliyat sifatida tasvirlovchi. Shunga ko`ra dastxat turli o`zgaruvchan sharoitlarda turg`unligini, o`zgartadi, muayyan chegaralarda, turli tusga kirib turli ta`sir etuvchi kuchlar oqibatida o`zgarishi tabiiy holdir. Dastxat quyidagi xususiyatlarga ega: - dinamik turg`unlik (yoki nisbiy mustahkamlik); - turli ta`sir etuvchi turlarga nisbatan o`ziga xos o`zgaruvchanlik. Xatshunoslik tekshiruvini o`tkazishda qo`lyozma imzoni aynan kim tomonidan yozilganligini aniqlash imkonini insonning ana shu yozish qobiliyati - dastxati beradi. Xat yozish jarayoni, shuningdek, yozilgan matn; so`z, raqam, imzo kriminalistik tekshiruv obyekti sifatida xat deb tushuniladi. Kriminalistikada qo`lyozma matnlar, qanday shaklda bo`lishidan qat`i nazar, dastxat deb yuritiladi.

Imzo qo`lyozmaning alohida bir turi bo`lib, o`ziga xos xususiyatlarga ega. Shuning uchun uni tekshirish uslubiyoti dastxatni tekshirish uslubiyotidan bir muncha farq qiladi. Dastxat insonning maktabda o`qib, ilm olish davrida rivojlanadi va taxminan o`rta ma`lumotga ega bo`lish arafasida mustahkamlanadi. Shu vaqtdan boshlab dastxat bo`yicha uni bajargan shaxsni aniqlash imkoniyati tug`iladi. Dastxatning mustahkam bo`lib shakllanishiga qator omillar, ya`ni insonning anatomik, fiziologik, psixologik xususiyatlari, yozish malakasi, faoliyati ta`sir etadi. Shu bilan birga insonning o`ziga xos odat bo`lib qolgan yozish harakati takrorlangan sari mustahkamlanib, individuallik - aynanlik xususiyatiga ega bo`ladi. Bu ilmiy nazariya ko`p yillar davomida eksperimental tadqiqotlar asosida va ekspertiza amaliyotida isbot qilingan. Dastxatning tekshiruv obyekti sifatida mustahkam bo`lishi nisbiydir. Chunki xat insonning ongli ravishdagi faoliyatidan bir ko`rinish bo`lib, unga obyektiv va subyektiv omillar ta`sir etadi. Obyektiv omillar bo`lib yozish sharoitiga tegishli bo`lgan holatlar, ya`ni atrof-muhit ta`siri, yozish quroli, qanday material - buyumga yozilishi kabilar hisoblanadi. Subyektiv omillarga yozayotgan shaxsning psixologik kasallik, mastlik, emotsional va shu kabi insonning o`ziga xos bo`lgan boshqa holatlari kiradi. Shuningdek, yozish jarayonida shaxs qasddan yozuvini - imzosini o`zgartirib yozishga harakat qilishi mumkin. Mana shu sabab omillar xatning nisbiy mustahkamligi va individualligini belgilaydi. Ko`rsatilgan omillar dastxatning ayrim umumiy xususiyatiga ta`sir etib, asosiy individuallik vaqti sharoitiga nisbatan bo`lgan mustahkamligi xatni (imzoni) bajargan shaxsning aynanligini belgilash uchun imkon beradi. Ekspertiza tekshiruvi natijasida yozgan shaxsni aniqlash bilan bir qatorda, xatning yozilish sharoitini, yozgan shaxsning salomatlik holatlari ham aniqlanishi mumkin. Bunday holatlar xatdagi “nutq” umumiy, xususiy belgilar asosida amalga oshiriladi. Masalan, yozayotgan shaxsning ruhiy hayajoni va boshqa holatlari odatlangan yozish usuliga ta`sir etib, shu bois yozuvning bir tekisligi buziladi,

yozish tezligi yuqori bo`ladi yoki pastlashadi. Natijada xatning aniqligi, ravonligi o`zgaradi, harflar tuzilishi bir muncha soddalashadi. Qo`lyozmada ayrim buzilishlar kuzatiladi. O`ziga xos holatlar yozish sharoitining o`zgarishida ham yuz beradi. Masalan, tik turib yoki yotgan holda yozish, qo`lning jarohatlanishi natijasida chap qo`l yoki boshqa moslama bilan yozish va hokazo. 3. Dastxatning identifikatsiyaviy belgilari Xat, imzo va boshqa qo`lda yozilgan matnlarni kim tomonidan bajarilganligini aniqlashda qo`llanadigan uslub dastxatshunoslik usluji deb ata ladi. Identifikatsiyaviy belgilar esa tekshiruv tadqiqot, izlanish aniqlashda vosita bo`ladigan xatning belgi - alomatlaridir. Dastxatshunoslik ekspertizasini o`tkazishda ekspert dastxatda mavjud bo`lgan quyidagi belgilarni o`rganib, tahlil qilib tekshiruv o`tkazadi. 1. Dastxatning mazmuniga oid sifatlari. 2. Topografik belgilar (xat, imzo, raqam, yozuvlarning hujjatda joylashuv xususiyatlari); 3. Dastxatni yozish usulining umumiy sifat va belgilari; 4. Xatning alohida (xususiy) belgilari. Dastxatning birinchi guruhdagi sifat - belgilarini “nutq-belgilari” deb ham ataydilar. Bu belgilar yozgan shaxsning umumiy saviyasini aks ettiradi. Bularga nutq xususiyati, so`z boyligi darajasi, so`zlar o`z o`rnida ishlatilishi, jumla tuzilishi, so`zlashuvda saqlangan sheva va xorij iboralarining xatda aks etishi, grammatik xatolarning odat bo`lib qolishi kabilar kiradi. Mazkur sifat belgilari ma`lum hajmda yozilgan qo`lyozma matnda ifodalanadi. Imzo va qisqa bo`lgan jumla yoki raqam yozuvlarida nutq belgilari to`la aks etmaydi. Xatshunoslik ekspertizasida nutq belgilari yordamchi, qo`shimcha belgilar vazifasini o`taydi muallifshunoslik ekspertizasida esa u asosiy o`rin egallaydi. Dastxatning umumiy belgilari uch guruhga bo`linadi:

1. Dastxatning shakllanish darajasini bildiruvchi belgilar: dastxatning ishlanish darajasi, harakat aniqligi, bog`lanish, yozish tezligi, bosimi; 2. Harakatlar tuzilishini bildiruvchi belgilar: dastxat tuzilishi, ustunlik qiluvchi harakat shakli, harflar o`lchami, oralig`i, qiyaligi, harflarning bo`yi va eni bo`yicha o`lchami; 3. Topografik belgilar, ya`ni qo`lyozma bitilganda harakatlarni joylanishini bildiruvchi belgilar: yozuv chizig`ining shakli va yo`nalishi, tipografik blanka chizig`iga nisbatan joylanishi, hoshiya o`lchami, hoshiya chizig`ining shakli, so`zlar va qatorlar orasidagi masofa va boshqalar. Har bir umumiy belgining o`z sifatlari aniqlanadi. Masalan, dastxatning ishlanish darajasiga ko`ra xatning yuqori, o`rta va past darajada bajarilish sifatlari belgilanadi. Yuqori darajada ishlov berilgan xatning yozilish tezligi ham shunga mos bo`lib, harflarning umumiy tuzilishi asosan bir muncha soddalashtirilgan, noaniq bo`ladi. So`z va harflar o`zaro bog`langan bo`lib, bir chiziq yo`nalishida, qo`lning avtomatik harakati natijasida, qalam - ruchka qog`ozda uzilmagan holda bajariladi. Yuqorida keltirilgan belgilar umumiy bo`lib, yozgan shaxsning qaysi guruhga mansubligini bildiradi, ya`ni “dastxati yuqori darajada ishlangan shaxslar, xatni yirik (mayda) yozadigan shaxslar” degan fikrni beradi va hujjatning yakka yozgan shaxsni aniqlashda izlanish doirasini bir muncha toraytiradi va identifikatsiya - aynanlikni aniqlashda birinchi bosqich bo`lib xizmat qiladi. Lekin umumiy belgilar ham o`z ahamiyatiga ega bo`lib, ma`lum vazifalarda tasnifiy va darajaviy masalalarni yechishga imkon beradi. Masalan, tekshiriladigan hujjat yuqori darajada ishlangan dastxat bilan bajarilgan vaziyatda uni bajarishda gumon qilinuvchi shaxs dastxatining ishlanish darajasi past bo`lsa, u holatning o`ziyoq hujjat gumon qilinuvchi tomonidan bajarilmagan degan xulosaga asos bo`ladi. Har bir umumiy belgi guruhi qator alohida xususiy belgilarni ifodalaydi va bir qancha guruhga bo`linadi. Bunda qo`shimcha ravishda xususiy belgilar, xatning ayrim harflar va ularning qism elementlari aks etadi. Mantiq ilmining qoidasi asosida umumiy tushuncha xususiy alomatlarda ifoda etiladi, xususiy belgi

alomatlar yig`indisi esa umumiy sifat haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Mana shu ilmiy holat xatshunoslik tekshiruviga to`la tatbiq etiladi. Xususiy belgilar bir sifatda bo`lmay ayrim yoki bir qator harflarda namoyon bo`lishiga qarab alohida va yagona (faqat bir harfda) uchraydigan belgilarga ajratiladi. Masalan, bir nechta - “z”, “d”, “u” harflarida bir xil shaklda bo`lgan satr tagidagi halqa qismi alohida belgi qatoriga kiradi. Agar bunda bitta harfda halqa shakli faqat o`ziga xos bo`lsa, u xususiy belgilar qatoriga kiradi. Harflarning harakatini murakkabliligi bo`yicha tuzilishi, harf elementlarini bajarishda harakat yo`nalishi, shakli va bo`yi (vertikal) va eni (gorizontal) bo`yicha ko`lami, birlashtirish usuli, soni (miqdori), ketma-ketligi, bosimning o`zgarishi, yozish harakatining boshlanishi, tugallanishi, ulanish, kesilish nuqtasi joylanishi va boshqalar xususiy belgilar guruhini tashkil qiladi. Kriminalistikaga oid so`nggi tadqiqotlarda dastxatning yana bir qancha integrativ belgilari haqida so`z yuritilgan. Bu belgilar umumiy va xususiy belgilar o`rtasida o`rin egallab, dastxatdagi asosiy harakatni bildiradi. Masalan, bir necha harflar va ularning elementlarini bajarishda halqasimon chap aylanmali harakat kuzatiladi. Dastxatning umumiy va xususiy belgilari muayyan vaqtga nisbatan mustahkam bo`lib, umumiy individuallik va (turg`unlik) xususiyati nisbiydir. Bu tushunchani quyidagicha sharhlash mumkin. Xatni, imzoni bajarayotgan shaxs o`z ixtiyori bilan yoki biror shart-sharoit ta`sirida beixtiyor o`zgartirib yozishi mumkin. Bu holda umumiy belgilarning o`zgarishi to`la yoki qisman osonroq amalga oshadi, xususiy belgilarda qisman o`zgarish yuz beradi, umumiy aynanlik xususiyati esa o`zgarmay yozuvda saqlanib qoladi. Hujjat jinoiy harakat uchun qurol sifatida ishlatilgan hollarda uni qo`lyozma qismlarini (harf, raqam, imzo kabilar) bajarayotgan shaxs tergov jarayonida uni tekshirilishi, kim tomonidan yozilganligini aniqlanishini avvaldan biladi yoki shunday imkoniyat bo`lishini sezadi. Shuning uchun qalbaki yoki noqonuniy hujjatni tuzishda, rasmiylashtirishda yoziladigan raqam-sonlar, so`z bilan ifodalanadigan buyruq – ko`rsatmalarni tasdiqlovchi imzolarni bajarish jarayonida

yozayotgan shaxs xatini o`zgartirib yozishga harakat qiladi. Hujjatni qalbakilashtirishda ko`p hollarda jinoyatchi o`zining imzosini o`zgartirib yoki imzoni boshqa mansabdor shaxs nomidan uning imzosiga o`xshatishga taqlid qilib bajaradi. Lekin qasddan o`zgartirib yozilgan xatning asosiy qismida belgilar to`laligicha o`zgarmas holda saqlanib qoladi. Ko`p yillar davomida shakllangan va individuallik xususiyatiga ega bo`lgan dastxat to`la o`zgarishi mumkin emas. Bu masala kriminalistik ekspertizaning ko`p yillik izlanishdagi nazariyasi va amaliy faoliyati davomida o`z isbotini topgan. Dastxat ataylab o`zgartirib yozilgan qo`lyozmada, asosan umumiy belgi sifatlarning odatdagi yozilishidan bir muncha o`zgarish alomatlarini kuzatish mumkin. Bular quyidagilardir: yozish jarayonida tezlik susayadi, natijada harf va ularning birikmalari alohida-alohida yozilib, qo`lning titrashi yozuvda aks etadi. Xatni mikroskop (lupa) ostida bir muncha kattalashtirib kuzatilganda yozishdagi harakatning ayrim joylarida to`xtash nuqtalarini ham ko`rish mumkin. Oval shaklida yoziladigan harf qismlarida oval-aylanma joylarida burchaklar hosil bo`lishi, yozishdagi yo`nalishning o`zgarishida harflarning hajmi va chiziqda joylashuvini tuzilishi, umumiy yozishdagi avtomatik harakatning susayishi kabi alomatlarni kuzatish mumkin bo`ladi. Hujjatlardagi ma`lumotlarni tasdiqlovchi imzolar ham xatshunoslik tekshiruvi obyekti hisoblanadi. Shuning uchun yuqorida keltirilgan umumiy va xususiy belgilar tizimi imzolarni tekshirishda ham to`laligicha qo`llaniladi. Shu bilan birga imzolarni o`ziga xos bo`lgan ba`zi xususiyatlariga nisbatan alomatlari ham mavjuddir. Bular imzoning umumiy tuzilishi va transkripsiyasi; harfli, harfsiz, aralash harf yoki harfsiz chiziqlar birikmasidan tashkil topgan imzolardagi belgilardir. Harfli imzo deb faqat harflardan tuzilgan imzoni ifodalaydilar. Harflar va o`qilmaydigan aylanma chiziqlardan hosil bo`lgan imzolar aralash imzolar deyiladi. Harfsiz, ya`ni faqat o`qib bo`lmaydigan, harf shakliga o`xshagan chiziqlardan tashkil topgan imzo esa chiziqli imzo deyiladi. Ba`zi shaxslar imzosining boshlanish qismida o`zining ismidagi bosh harf bilan otasining ismini bosh harfiga qo`shib “monogramma” shaklida yozadi. So`ng

boshqa harf yoki chiziqlar bilan tugatadi, chiziq osti va ustiga qo`shimcha bezaklar kiritadi. Imzoni tugatadigan turli shakldagi chiziqlar jimjima deb ataladi. Imzo, qanday shaklda yozilganidan qat`i nazar, xatshunoslik tekshiruv obyekti bo`lib dastxat belgilar ta`rifi bularga to`la tatbiq qilinadi. Lekin imzoning o`ziga xos xatshunoslik ekspertizasi xususiyatlari ham mavjud. Imzoda muayyan shaxsning guvohlik belgisi bo`lgani sababli uni tekshirish uslubiyoti avval imzo asl qalbakiligini aniqlashni talab qiladi. Faqatgina imzo qalbakilashtirilganligi qat`iy tasdiqlansa, uni gumon qilinuvchi shaxslardan qaysi biri bajarganligini tekshirish mumkin. Xususan “A” nomidan qo`yilgan imzo “A”ning o`zi bajarganligini aniqlamasdan, shu imzoni “B” yoki “V” tomonidan bajarilganmikan degan masalani hal qilib bo`lmaydi. Ammo havoyi (haqiqatda bo`lmagan) va tergov tomonidan aniqlanmagan shaxslar nomidan qo`yilgan imzolarni tekshirish bu qoidadan istisnodir. Raqam va boshqa belgilar bilan ifodalangan yozuvlar ham mazkur ekspertiza obyekti sifatida tekshirilib, belgilarini tavsiflash, matnining hajmiga bog`liq bo`ladi. Bu yozuvlarda ham insonning yozish malakasining o`ziga xos individuallik xususiyati aks etadi. Insonning xizmati, hunari, mutaxassisligi tufayli uning xizmat faoliyatida bitta emas bir necha ko`rinishga ega bo`lgan yozuvlari (imzolari) bo`lishi mumkin. Har bir ko`rinishdagi umumsifat belgilari shaxsning individuallik yozish xususiyatini saqlab qoladi va aks ettiradi. Bular dastxat (imzo)ning turli variantlari deb ataladi. Qo`lyozma xatlarini aynan kim tomonidan qanday sharoitda yoki holatda yozilganligini aniqlash uchun bir guruhdagi umumiy yoki xususiy belgilarning o`zi kifoya bo`lmaydi, balki qat`iy aniq va bexato xulosa berish uchun belgilarning barcha guruhlari yig`indisi tavsiflanadi. Namuna bo`lgan hujjatlarning yozuv xat belgilar yig`indisiga solishtirib tekshirilgandan so`nggina aniq xulosaga kelish mumkin bo`ladi.

4 Xatshunoslik tekshiruvining uslubiyoti Xatshunoslik ekspertizasini o`tkazishda qo`llanadigan tekshiruv usullari kriminalistik diagnostika va identifikatsiya nazariyalarining umumiy uslubiyoti qoidasiga asosan o`tkaziladi. Shu bilan birga mazkur ekspertizaning mohiyati, tekshiriluvchi obyektlarning o`ziga xos bo`lgan xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ekspert zarur bo`lgan boshqa usullarni ham qo`llashi mumkin. Tekshiruvning birinchi bosqichida ekspert yuborilgan ekspertiza materiali bilan tanishib chiqadi, uni tayinlash uchun qanday zarurat tug`ilganligini, ekspertiza hal qiladigan masalalar aniq ifodalanganligi, tekshirish uchun yuborilgan obyektlarning (hujjatlarning) mavjudligi va boshqa ma`lumotlarni aniqlaydi. Ekspert tekshiruvining navbatdagi vazifasi ashyoviy dalil bo`lgan hujjatning qo`lyozma matnlarini (harfli, raqamli) va imzolarning mansublik sifatlari va xususiy belgilarini tahlil qilishdir. Ular ichida bir xil harflarda takrorlanadigan va turg`unlik xususiyatiga ega bo`lgan, mustahkam shakllangan belgilar inobatga olinadi. Taqqoslab tekshirishga yuborilgan dastxat (imzo) namunalari ham shu tariqa alohida-alohida ko`zdan kechiriladi. Qo`lyozmani (imzoni) bajarishda gumon qilingan shaxslarning soniga qarab, ularning ayrimlarini guruh mansubligi asosida tanlab dastxatlardagi umumiy va xususiy belgilarni aks ettiradigan jadval chizmalar tayyorlanadi. Dastxat va imzodagi belgilar harflarning alfavit tartibida joylashuvi asosida tahlil qilinib, ulardagi xususiyat tegishli tartibda jadvalga tushirilsa solishtirib tekshirish bosqichida bir muncha qulaylik tug`iladi. Birinchi navbatda umumiy belgilarga e`tibor beriladi, chunki ular yozgan shaxsning umumiy yozish saviyasi, dastxatning shakllanishidan dalolat berib, gumon qilinuvchi shaxslar orasidan ayrim shaxslarning xatini ajratib olish imkonini beradi. Alohida ko`zdan kechirish jarayonida ekspertizaga taqdim etiladigan namunalar ham o`zaro solishtiriladi, ya`ni bir shaxs nomidan yuborilgan dastxat,

imzo namunalari (erkin, eksperimental va boshqa turdagilar) necha shaxs tomonidan bajarilgani ham hal qilinadi, shundan so`ng ularni ashyoviy dalil bo`lgan hujjatning qo`lyozmasi bilan solishtiriladi. Tadqiqot jarayonida tekshiriluvchining qo`lyozma (imzo)lardagi qasddan o`zgartirib yozilgandan hosil bo`lgan umumiy va xususiy belgi alomatlari alohida inobatga olinadi. Bu holatlar xatni yozish sharoiti, uni o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar hisoblanadi. Imzolarni tekshirishda imzoning harfli qismidagi umumiy va xususiy belgilari, harfsiz chiziqlar, aylanma sirtmoqsimon yozuvlarning yo`nalishi, o`zaro joylashuvi imzoning oxirgi yakunlovchi qismi, jimjimaning belgi xususiyatlarini aniqlab, ana shunday belgi sifatlarni namuna bo`lgan imzolarda ham mavjudligini kuzatish lozim. So`ngra solishtirish uchun tanlangan belgilar jadvalga kiritilib, o`xshash harflar va harfsiz o`qilmaydigan chiziqlardagi alomatlar belgilanadi. Ashyoviy dalil bo`lgan hujjatdagi imzolar ko`p hollarda ularni bajargan shaxslar tomonidan o`zgartirilib yoziladi. Bunday hollarda imzodagi belgilar qisman yoki to`la o`zgarib ketishi mumkin. Yozayotgan shaxsning imzosi shaklan o`zgarsada, uning o`ziga xos bo`lgan yozish uslubi ko`pincha imzoning oxirgi qismida saqladi, o`zgarishsiz qoladi. Bu vaziyatda gumon qilinuvchi dastxatining namunalaridan foydalanish, ulardan solishtiruv uchun tegishli harflarni topib taqqoslab o`tkazish o`z samarasini berishi mumkin. Ba`zilar, rahbar, mansabdor shaxslar nomidan qo`yilgan imzolarni unga taqlid qilib, o`xshatib yozishga harakat qiladilar, ya`ni qalbakilashtiradilar. Qalbakilashtirilganda imzoning uzun-qisqaligi, tuzilishi va boshqa umumiy belgilari to`la yoki qisman o`zgaradi. Bu hol imzoning qalbaki ekanidan xabar beradi va ba`zi hollarda belgilarni soniga-sifatiga qarab kim tomonidan bajarilganligini ham aniqlash mumkin bo`ladi. Ekspert tekshiruvining ikkinchi bosqichida alohida tahlil qilish natijasida kuzatilgan dastxat, imzo belgilari o`zaro solishtirilib taqqoslanadi. Gumon qilingan shaxslarning soniga qarab ularning xat namunalarini har birini tekshiriluvchi xat

bilan tegishli tartibda navbatma-navbat solishtiriladi, guruh mansubligi asosida o`xshash xat namunalari umumiy to`plamdan ajratib olinadi. Tekshirilayotgan hujjatdagi dastxat (yozuv. imzo) bilan ajratib olingan namunalardagi barcha guruhdagi belgilar solishtiriladi. Umumiy va xususiy belgilar yig`indisi to`laligicha tekshiriluvchi va namuna obyektlaridan biri ikkinchisini takrorlasagina aynanlik masalasi hal qilingan bo`ladi. Agarda umumiy va xususiy belgilarning ko`pchiligi bir-biridan farq qilsa, aynanlik inkor qilinadi, ya`ni qo`lyozma (imzo)ni boshqa shaxs yozganligi aniqlanadi. Ayrim belgilarning tekshiriluvchi va namuna xatlardagi umumiyligi ularning o`xshashlik xususiyatlaridan darak beradi. Tabiiyki, ikki yoki undan ko`proq shaxslarning xati o`xshash bo`lishi mumkin. Lekin yozgan shaxsning aynanligini, ya`ni tekshirilayotgan qo`lyozma (imzolar) aynan “shu shaxs tomonidan bajarilgan” degan xulosa qilish uchun identifikatsiyaviy belgilarning barchalari, ayniqsa xususiy bo`lgan alohida dastxat belgilari bir xilda bo`lmog`i lozim. Solishtirib tekshirish natijalari ekspertning tekshirilayotgan dastxat yuzasidan ma`lum xulosalarini shakllantiradi. Xulosalar qat`iyan tasdiqlovchi, masalan, “05.05.1995 yilda M. nomidan yozilgan tilxatdagi asosiy matn tagida joylashgan M.nomidan qo`yilgan imzo M.ning o`zi tomonidan bajarilgan” yoinki “M.nomidan qo`yilgan imzo M.ning o`zi tomonidan bajarilmagan” kabi bo`ladi. Tekshiruv natijasi aniq biror xulosa berishga yetarli bo`lmasa, ekspert «aniqlash iloji» bo`lmaganligi haqida fikr beradi. Masalan, “tekshiriluvchi A.nomidan imzo qisqa va sodda bo`lganligi uchun (bir harf va harfsiz chiziqdan iborat bo`lganligi) unda mos keluvchi yoki farq qiluvchi belgilar yetarli miqdorda aniqlanmaganligi sababli, ushbu imzoni A.ning o`zi bajarganligi yoki bajarmaganligi haqida xulosa berish iloji bo`lmadi”. Amaliyotda moliya hujjatlarida mavjud bo`lgan mansabdor, moddiy javobgar bo`lgan shaxslar nomidan qo`yilgan imzolarni ba`zida jinoiy maqsadda kuzatuv yordamida, qo`lni biroz mashq qildirib, o`xshatib, taqlid qilib yozish hollari ham uchrab turadi. Shuningdek, imzoli hujjatni yorug`lik manbai ostiga joylashtirib tagidan kerakli qog`oz hujjatga o`tkir predmet yordamida chizib izlari

tushiriladi, so`ngra qalam-ruchka bilan imzoning izlari ustidan yurgiziladi. Mazkur va shunga o`xshash boshqa usulda sodir qilinadigan qalbakilashtirish dalillari kriminalistik texnika yordamida aniqlanadi. Bu hollarda ko`pincha dastxatni qalbakilashtirgan belgilash iloji bo`lmaydi, chunki yozish malakasini aks ettiradigan belgi-alomatlar chiziq, nusxa qilish, nusxa yasash usullarida aks etmaydi. Ekspertning o`tkazgan tadqiqoti uning fikri bo`lgan xulosaning yakunlovchi qismini tashkil qiladi. Bu qismda ekspertizaga qo`yilgan savollarga qisqa, aniq javoblar beriladi. Javoblar xulosa shaklida yozgan shaxsning aynanligini qat`iy tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi bo`lishi lozim. Ayrim hollarda qat`iy tasdiqlash iloji bo`lmasa ekspert taxminiy xulosa ham berishi mumkin. Ekspertiza amaliyotida bunday xulosalar, ayniqsa xatshunoslik sohasida kam uchraydi, ko`p hollarda masalani obyektiv sabablarga ko`ra hal etib bo`lmaganligi haqida xulosalar beriladi. 5 Kriminalistik muallifshunoslik tekshiruvi Hujjat matnlarining muallifini aniqlash masalasi kriminalistik muallifshunoslik tekshiruvi vakolatiga tegishli bo`lib, xatshunoslik ekspertizasini o`tkazishda uning mazmuniga tegishli bo`lgan sifat belgilari og`zaki nutq xususiyatlarini tadqiq etish asosida shakllanadi. Dastxatni aynan yozgan shaxs aniqlansa-da nutq, uning mazmuni ikkinchi shaxsga tegishli bo`ladi, ya`ni biri aytib turadi, ikkinchisi esa yozadi. Sud va tergov amaliyotida shaxsi noma`lum (anonim) xatlar, muallifi noma`lum bo`lgan adabiy va ilmiy asarlar (bunga qo`lda yozilgan matnlar bilan birga pechatlash vositasida bajarilgan hujjatlar ham kiradi) ning muallifini aniqlashga zarurat tug`iladi. Ba`zida jinoyatchi o`z maqsadini amalga oshirish uchun jabrlanuvchiga zo`rlik yoki tahdid ishlatib, ma`lum mazmundagi xatni yozishga uni majburlaydi, matnning mazmunini aytib (diktovka qilib) turadi. Bu holda xatni bajaruvchi shaxsning qo`lyozmasidagi umumiy va xususiy belgilar uning dastxatini aks

ettirsa-da, matnning mazmuni undagi og`zaki nutq belgilarini aks etishi hujjatning muallifi boshqa ekanidan xabar beradi. Xatdagi og`zaki nutq belgilari muallifning umumiy saviyasini belgilaydi. Bularga nutqning xususiyati, so`z boyligi darajasi, so`zlarni o`z o`rnida ishlatilishi, jumla tuzilishi, so`zlashuvda saqlangan sheva va xorij so`zlar-iboralarni qo`llash, grammatik, orfografik, leksik va boshqa xususiyatlar kiradi. Hujjatlarning matn-mazmunini tekshirish masalasiga kriminalistik xatshunoslik sohasidagi mutaxassislar bilan bir qatorda tilshunoslar, filologlar va tekshiriluvchi matnning mazmuniga oid tegishli mutaxassislar jalb etiladi va ularning hamkorligida hal etiladi. Muallifshunoslik ekspertiza tekshiruvining asosini inson so`zlashuv nutqining shakllanishi, ma`lum bilimlar tizimi asosida rivojlanishi, mukammallashishi va insonning individual nutq xususiyatlarining xatda aks etish qonuniyatlari tashkil qiladi. Kriminalistika muallifshunoslik matnni identifikatsiya nazariyasini, lingvistika, psixologiya, sotsial lingvistika, psixolingvistika bilimlarining ayrim nazariy holatlari bilan bog`liq ravishda tahlil etib, muallifni aniqlash vazifasini bajaradi. Mazkur tadqiqotning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - xatning aynan muallifini aniqlash (identifikatsiyaviy masala); - matn muallifining umumiy bilim darajasi, kasbi, mutaxassisligi va boshqa xususiyatlari asosida ma`lum guruh mansubligini belgilash (guruhga mansublik- diagnostik masala). Kriminalistik muallifshunoslik ekspertiza obyektlari qatoriga turli hujjatlarning qo`lyozma, shuningdek, pechatlash vositasida bajarilgan matnlar, ko`paytirilgan poligrafiya mahsulotlari kiradi. Matn so`z birikmalari va jumlalari yig`indisidan iborat bo`lib, ma`lum ma`no-mazmunni ifoda qilmog`i zarur. Ekspert mutaxassislarning amaliyotiga ko`ra matnni identifikatsiyaviy tadqiqot obyekti bo`lishi uchun u taxminan 500 so`zdan kam bo`lmasligi lozim, aks holda matndagi nutq belgi alomatlari aniq xulosa chiqarishga yetarli bo`lmay qoladi.

Muallifshunoslik ekspertizasini o`tkazish uchun xatshunoslik tekshiruviga o`xshash taqqoslash uchun xat namunalari zarur bo`ladi. Xat namunalari muallifi noma`lum jinoyat ishiga aloqasi bo`lgan, hujjatlarni bajarishda gumon qilingan shaxslarning qo`lyozmalari, pechatlash va ko`paytirish poligrafiya mahsulotlari kabi matnlar hisoblanadi. Namunalar xatshunoslik tekshiruviga taqdim etiladigan obyektlar kabi erkin, eksperimental va oraliq vaqtiga tegishli bo`lgan xatlar bo`lishi mumkin. Tasniflashga oid guruhga mansublik va diagnostik masalani hal qilish uchun hozirgi kunda ekspertiza faoliyatida nazariy va uslubiy asoslar ishlab chiqilgan. Hujjatlarning matni mazmunini tahlil qilish bilan uning muallifini alohida guruhga mansubligi masalasi hal qilinmoqda. Masalan, hujjatdagi matn qaysi millat tilida yozilganligiga qarab muallifga nisbatan bu til-ona tili bo`lib hisoblanadimi yoki boshqa xorij til ekanligini aniqlash mumkin. Muallifshunoslik tekshiruvi bir necha bosqichdan iborat: birinchi ekspertizaga yuborilgan material bilan tanishib chiqib, qaror-ajrimda belgilangan tadqiqot vazifasi, tekshiruv obyektlarining soni, sifati yetarli va yaroqli ekanligi aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda tekshiriluvchi va namuna obyektlar har biri alohida ko`zdan kechirilib tahlil qilinadi, ulardagi nutq xususiyatiga tegishli bo`lgan sifat belgilari: leksika, sintaksis, jumla tuzish va fikrni yozma shakllantirishning o`ziga xosligi aniqlanadi. Tekshiriluvchi mualliflar soni qancha bo`lsa, har birining xat namunalari alohida-alohida guruhga ajratilib, alohida qiyoslanib tadqiq etiladi. Solishtirib tekshirish natijasida ma`lum belgi xususiyatlarining o`xshashligi yoki qarama-qarshilik holatlari asosida tegishli xulosalarning asoslari shakllanadi. Tekshirilayotgan muallifning aynanligi yoki uni ma`lum bir guruhga oidligi (ma`lumoti, saviyasining darajasi, mutaxassisligi va boshqa xususiyatlari)ga ko`ra baholanib xulosa qilinadi. Hozirgi kunda dastxatshunoslik va muallifshunoslik tadqiqotida «matematik tahlil» uslubi keng qo`llanilmoqda. Tekshiriluvchi obyektlarning turli sifat belgilari matematik tavsiflash uslubiyotida ikki bir-biri bilan bog`liq bo`lgan sifat

xususiyatlari asosida ishlatiladi: a) tekshiruv obyektining belgi-xususiyatlari mustahkam va individual bo`lish sifati; b) bir xildagi belgi-alomatlarning miqdori bir shaxsning xatidagi umumiy va xususiy belgilarining yig`indisi ikkinchi shaxsning xatida takrorlanmasligi, uning sifat omili bo`lsa, ayrim mustahkam shakllangan belgilarning bir obyektda qayta takrorlanishi esa miqdor sifatini tavsiflaydi. Obyektning sifat-belgilari doimiy yoki ma`lum vaqtgacha mustahkam va o`zgarmaydigan bo`lishi matematik statistika va taxminiy nazariyaning zarur bo`lgan shart-sharoitidir. Shu bilan birga xatning variantligi, turli sabablar tufayli o`zgarishi, uning sifat-belgilarini nisbiy mustahkamligini tasdiqlaydi. Diagnostik ma`lumotlardan darak beruvchi belgilar xatning ma`lum sharoitlarda yozilishi, turli sabablarning ta`siri natijasida odat bo`lib qolgan yozish uslubiga o`zgarishlar kiritilishidan kelib chiqadi. Dastxatshunoslik va muallifshunoslik ekspertizalar xulosasi boshqa ekspertizalar tekshiruvlari kabi jinoyat ish yuzasidan dalil manbai bo`lib hisoblanadi va umumiy qoidalar asosida baholanadi. 6 Dastxatshunoslik va muallifshunoslik tekshiruvini o`tkazish uchun material tayyorlash Ekspertiza tayinlashning umumiy protsessual tartibi JPKning 180- moddasida ta`kidlangan unga binoan, surishtiruv, tergov organi va sud ekspertiza tayinlash haqida qaror yoki ajrim chiqaradilar. Qaror (ajrim)da ekspertiza o`tkazish sabablari ish uchun hal qilinishi lozim bo`lgan masalalar, ularni yechishda qo`llanadigan maxsus bilim sohasi, shu bilimga ega bo`lgan mutaxassisni jalb etish zarurati ko`rsatiladi. Shuningdek, ekspertizaga hujjatlar, ularni tekshirishga vosita bo`lgan dastxat (imzo) namunalari va boshqa obyektlar ham yuboriladi. Xatshunoslik ekspertizasining xulosalari to`la va asosli bo`lishi uchun tekshiriladigan hujjatning qachon, qanday sharoitda tuzilganligi, qayerdan olinganligi, matnlarni yozishda,

rasmiylashtirishda gumon qilingan shaxslar va ularning tushuntirishlari kabi ma`lumotlar qaror (ajrim)da ko`rsatilmog`i lozim. Zarur bo`lgan hollarda ekspert jinoyat ishi materiallarining ekspertiza tekshiruviga tegishli bo`lgan holatlari bilan ham tanishib chiqishi mumkin. Bu ma`lumotlar ekspertiza tayinlash haqidagi qarorning bayonot qismida ko`rsatiladi yoki ish materialining tegishli qismi ekspert ixtiyoriga topshiriladi. Qaror, ajrimda ekspert hal qiladigan masalalar aniq va ravon savollar tariqasida ko`rsatiladi. Masalan; “15.05.1995 yilda “M” nomidan yozilgan arizaning chap tomonidagi “tekshirib hal qilinsin...” - degan yozuv “M” tomonidan yozilganmi. Yozuv tagida “R” ning nomidan qo`yilgan imzoni “R” ning o`zi bajarganmi? Arizaning asosiy matni yuqoridagi buyruqni ifoda etuvchi yozuv va imzolar bir kishi tomonidan yozilganmi? kabi savollar bo`lishi mumkin. Ekspert ixtiyoriga yuborilayotgan hujjatlarning har birining nomi, raqami, sanasi va boshqa rekvizitlari ko`rsatiladi. Jinoyat ishi yuzasidan ashyoviy dalil bo`lgan obyektlarni olish, rasmiylashtirish, saqlash va ekspertizaga yuborishda qo`llanadigan umumiy tartib qoida, tekshiriluvchi ashyoviy dalil bo`lgan hujjatlarga ham to`liq tatbiq etiladi. Ekspert tadqiqotining muvaffaqiyatli, ya`ni to`liq, asosli va obyektiv bo`lish solishtirib tekshirish uchun olinadigan dastxat - imzo namunalarining soni va sifatiga bog`liqdir. Qo`lyozmani bajarishda gumon qilingan har bir shaxsning erkin va eksperimental xat namunalari yetarli hajmda bo`lishi lozim. Erkin namunalar shaxsning o`qish, xizmat va turar joylaridan olinadigan hujjatlardir. Tergovchi namunalarni ekspertizaga yuborishdan avval erkin dastxat va imzo namunalari kim tomonidan bajarilganligini aniqlab olgach, gumon qilinuvchining tasdiqlovchi yozuvi va imzosi bilan rasmiylashtirib mustahkamlaydi. Erkin namunalar imkoni boricha ko`proq bo`lib, tekshiriluvchi hujjatdan tuzilish vaqtiga nisbatan katta farq bo`lmasligi kerak. Eksperimental dastxat namunalari ekspertiza tayinlayotgan xodim tomonidan olinib, gumon qilinuvchi tomonidan yoziladi. Tekshiriluvchi hujjatdagi yozuvda mavjud bo`lgan

so`z birikmalari, jumla, tuzilishlari, raqamlarning yozilish xususiyatlariga o`xshash bo`lgan matnni taklif qiladi yoki o`zi uni aytib turib yozdiradi. Dastxat va imzo erkin namunalari jinoyat ishiga aloqasi bo`lmagan holatda yozilgan bo`lganligi uchun ulardagi individual aynanlik belgi sifatlari deyarli o`zgarmaydi, aksincha mustahkam bo`ladi. Shuning uchun ekspertiza tayinlashda erkin namunalarga ko`proq e`tibor berilishi lozim. Imzo namunalarini olishda gumon qilinuvchining qo`l qo`yishida imzolarning necha turda bo`lishiga qarab, o`shancha variant - turda talab qilinadi. Imzo namunalarini bajarishda gumon qilinuvchi har bir varaqqa alohida yozishi talab qilinadi, oldingi yozilgan imzosini kuzatib turish imkoni bo`lmasligi lozim. Bu dastxat (imzo) namunalarini bajarishda gumon qilinuvchining o`z xatini (imzosini) o`zgartirib yozish imkonini kamaytiradi. Ekspertiza tayinlash haqidagi qaror (ajrim)da tekshiriluvchi hujjatlar bilan bir qatorda hujjat rekvizitlari, eksperimental namunalarning necha varaqdaligi alohida qayd etiladi.

Похожие

Hujjatlarni kriminalistik texnika usulida tekshirish

Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi

Kriminalistik trasologiya

Kriminalistik identifikatsiya

Kriminalistik ballistika