Fuqarolik ishlarining qaysi sudlarda ko`rilishligi (sudlovlik) - Юриспруденция - Рефераты

Fuqarolik ishlarining qaysi sudlarda ko`rilishligi (sudlovlik)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Reja: 1. Sudlovlik tushunchasi 2. Hududiy sudlovlik turlari 3. Qabul qilingan ishning boshqa sudga o`tkazilishi

Sudlovlik tushunchasi Qanday fuqarolik ishlar sudda ko`rish lozim bo`lishligi, ya`ni sudning vakolatiga berilganligi yuqoridagi 12-bobda taalluqlilik tushunchasida aytilgan. Sudlovlik, ya`ni sudlarning vakolatiga berilgan ishlarni endi qaysi sud ko`rib hal etilishligi tushunchasi bilan taallukulilik chambarchas bog`liqdir. Bu tushunchalar o`rtasidagi asosiy farq shundadirqi, talluklilik deganimizda fuqarolik ishlarini ko`rish va hal qilish yuzasidan sudlar bilan boshqa davlat organlari va jamoat tashkilotlari o`rtasidagi huquq doirasi (kompetensiya)ning chegaralanishi, ajratishi nazarda tutilsa, sudlovlikda esa, bir tomonidan hal qilinadigan masalaning sudga taalluqli bo`lishini va ikkinchi tomonidan yagona sud tizimi ichida sudlar o`rtasidagi huquq darajasining belgilanishi tushuniladi. Bu bobda shu keyingi ikkinchi ma`nodagi sudlovlik to`g`risida so`z boradi. Sudlovlik deb sudlarga taalluqli bo`lgan hamma ishlarning sud tizimi bo`g`inlari o`rtasida taqsimlanishiga aytiladi. Ishning sudlovligini belgilash- mazkur ishni aynan qaysi sud ko`rishga va hal etishiga vakolatli bo`lishligini belgilash demakdir. Muayyan aniq bo`lgan ishni hal qilishga qaysi sud vakolatli bo`lishligini belgilashda sudlovlik ikki tomonlama: birinchidan, turdosh sudlovlik va ikkinchidan, hududiy sudlovlikka bo`linib chegaralanadi. Yagona sud tizimi tarkibidagi sudlovning qaysi bir turi (tuman, shahar, viloyat sudi, qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi) fuqarolik ishlarini birinchi instansiya sudi tariqasida ko`rishga vakolatliligini qonun belgilaydi. Ishning qaysi sudga tegishli bo`lishligini (sudlovlikni) belgilashda ko`riladigan ishning turiga ham, nizoning predmeti nimadan iborat bo`lishi va taraflarning kimlar bo`lishiga ham qaraladi. Sudlovlikning bunday chegaralanishiga turdosh sudlovlik (rodovaya podsudnost) deb aytiladi. Turdosh yoki predmetli sudlovlik deb ishning turi yoki xarakteriga qarab har xil turdagi sudlarga ishlarning tegishli bo`lishligi tushuniladi. Turdosh sudlovlik bo`yicha yagona sud tizimidagi har turli sudlar o`rtasidagi vakolati ajratiladi.

FPKning 141-moddasida ko`rsatilganidek, sudlarga taalluqli hamma fuqarolik ishlari tuman (shahar) sudlarida ko`riladi. Bu qonunning mazmuniga ko`ra fuqarolik ishlarini ko`ruvchi va hal qiluvchi birinchi va asosiy sud instansiyasi tuman (shahar) sudlari hisoblanadi. Yuqori sudlar, ya`ni O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi, qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshkent shahar sudi, alohida holatlarni hisobga olib, har qanday fuqarolik ishini o`z hududidagi mahalliy (quyi) sudlardan olishiga va uni birinchi instansiya sudi sifatida o`zining ish yuritishiga qabul qilishga yoki ishni bir suddan boshqa tegishli sudga o`tkazishga haqlidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudiga qanday ishlarning tegishli bo`lishligi ham qonun bilan qat`iy belgilanmagan. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi «Sudlar to`g`risida»gi qonunda ko`rsatilishicha, birinchi instansiya sudi sifatida alohida muhim ahamiyatga ega bo`lgan ishlarni ko`radi. Ayrim hollarda qaysi turkumdagi ish qaysi sudda ko`rilishi qonunda ko`rsatilgan bo`ladi. O`zbekiston Respublikasining «Jamoat birlashmalari to`g`risida»gi 1991 yil 15 fevraldagi qonunida jamoat birlashmalarining Nizomlarini ro`yxatga o`tkazish rad etilgan taqdirda shikoyat qilish huquqi sudga taalluqli ekanligi ko`rsatilgan. qonunda bunday turkumdagi ishlarni sudlarga taalluqli ekanligini belgilash bilan shu ishlarni qaysi sudlar tomonidan ko`rib hal etish kerakligiga, ya`ni sudlovlikka ham aniqlik kiritilgan, masalan, xalqaro, respublika, viloyatlararo jamoat birlashmalarining nizolarini ro`yxatdan o`tkazish to`g`risida rad etilsa, bunday harakatlar Respublika Oliy sudiga shikoyat qilinishi mumkinligi, mahalliy jamoat birlashmalarini ro`yxatdan o`tkazishni rad etish esa, tegishli viloyat, Toshkent shahar sudlariga shikoyat qilinishi mumkinligi belgilangan.1 Binobarin Respublika Oliy sudi har qanday quyi sudlardan fuqarolik ishini olishga va ko`rish uchun qabul qilishga haqli bo`ladi. Agar qonunda ko`rsatilgan bo`lsa, Respublika Oliy sudi birinchi instansiya tartibida ish ko`ra olishi mumkin, masalan, respublika Oliy Majlisiga Saylov o`tkazishda markaziy saylov komissiyasining qarori ustidan o`n kun muddat ichida respulika Oliy sudiga shikoyat qilishi belgilangan.2

qonun sudlovlikni ishning muayyan hududda (mahalliy joylarda) ko`rilishini ham nazarda tutib belgilaydi. Bunday hududiy (mahalliy) sudlovlik deb fuqarolik ishlarining, asosan javobgarning qonun bilan nazarda tutilgan alohida hollarda esa- da`vogarning ham yashash joyida ko`rilishiga aytiladi. Hududiy sudlovlikka oid umumiy qoida shundan iboratki, tegishli fuqarolik ishlarining ko`rilishi va hal qilinish joyi javobgarning turar joyi bo`yicha belgilanadi. Bu qoida asosan fuqarolarga oid. Agar javobgar yuridik shaxs hisoblangan davlat korxonasi, muassasasi, tashkiloti yoki jamoat tashkiloti bo`lsa ishning qaysi sud tomonidan ko`rilish joyi yuridik shaxsning organi yoki mulki turar joy bo`yicha belgilanadi. FPKning 145-moddasida ko`rsatilganidek, da`volar javobgarning doimiy yashash yoki doimiy ishlab turgan tuman (shahar) sudida qo`zg`atiladi. Yuridik shaxsga qilinadigan da`vo yuridik shaxs organi yoki uning filiali joylashgan joyda qo`zg`atiladi. Javobgarni mulki turgan joy va uning ma`lum bo`lgan oxirgi yashab turgan yoki ishlab turgan joyi da`vogar tomonidan ko`rsatilishi lozim. Javobgarning haqiqatan yashab turgan joyi noma`lum bo`lsa, sud ishni uning hozirgi turar joyi bo`yicha ko`radi. Bu joy chaqiruv qog`ozining uylar boshqarmasi yoki o`zini-o`zi boshqaruv idoralari tomonidan olinganini guvohlantiradigan xat yozilgan chaqiruv qog`ozida ko`rsatilgan manzil bo`yicha belgilanadi. Umumiy qoida bo`yicha sud va boshqa organlar fuqarolik ishlari bo`yicha javobgarlarni qidirmaydi. Ammo aliment undirish, mayib bo`lib yoki sog`liqka boshqacha shikast yetishi, shuningdek boquvchisining o`limi natijasida kelgan zararlarni undirish to`g`risidagi da`volar bo`yicha javobgarning haqiqiy yashab turgan joyi no`malum bo`lsa, javobgarni qidirtirish majburiydir (FPKning 140- moddasi).

Hududiy sudlovlik turlari Hududiy sudlovlikka ko`ra, tegishli bo`g`indagi teng bo`lgan tuman (shahar) sudlarining qaysi biri fuqarolik ishlarini ko`rib hal qilishi lozim bo`lishi tushuniladi. Hududiy sudlovlik tubandagicha turlarga, umumiy hududiy sudlovlik tanlash bo`yicha sudlovlikka, mustasno sudlovlikka kelishilgan sudlovlikka, bir-biri bilan bog`liq ishlarning sudlovligiga bo`linadi. Alternativ sudlovlik. Fuqarolik ishlarining qaysi sudda ko`rilishi da`vogarning tanlashi bo`yicha belgilanishiga alternativ sudlovlik deb aytiladi. FPKning 241- moddasida ko`rsatilganidek, da`vogarning tanlashi bo`yicha alternativ sudlovlik tubandagi hollarda amalga oshiriladi: 1. doimiy yashab yoki doimiy ishlab turgan joyi ma`lum bo`lmagan javobgarga da`vo uning vaqtincha yashash yoki turish joyida yoki ma`lum bo`lgan oxirgi doimiy yashab yoki ishlab turgan joyida qo`zg`atilishi mumkin; 2. O`zbekiston Respublikasida yashash joyi bo`lmagan javobgarga da`vo uning mulki turgan joyda yoki Respublikada ma`lum bo`lgan oxirgi yashash joyida qo`zg`atilishi mumkin; 3. alimentlar undirish, otalikni belgilash to`g`risidagi va mayib bo`lish yoki sog`lig`iga boshqacha shikast yetishi yoxud boquvchisining o`lishi natijasida kelgan zararni qoplash to`g`risidagi da`volar-da`vogarning o`zi yashaydigan joyda ham qo`zg`atilishi mumkin;

4. kemalarning to`qnashuvidan kelgan zararlarni o`rnini qoplash to`g`risidagi da`volar, shuningdek sudda yordam berganlik va kutkazganlik uchun mukofot undirish to`g`risidagi da`volar ham javobgarning kemasi turgan yoki kema ro`yxatga olingan port joylashgan manzilda qo`zg`atilishi mumkin; 5. ijro qilish joyi ko`rsatilgan shartnomalardan kelib chiqadigan da`volar shartnomani ijro qilish joyida ham qo`zg`atilishi mumkin; 6. fuqarolar yoki yuridik shaxslarning mol-mulkiga yetkazilgan zararni undirish to`g`risidagi da`volar zarar yetkazilgan joyda qo`zg`atilishi mumkin; 7. yuridik shaxsning filiali faoliyatidan kelib chiqadigan da`volar filial joylashgan joyda ham qo`zg`atilishi mumkin; 8. turli joylarda yashovchi yoki vaqtincha turuvchi bir necha javobgarlarga yoki yuridik shaxslar bo`lgan va turli joylarda joylashgan javobgarlarga qilinadigan da`vo da`vogarning tanlashi bo`yicha javobgarlardan birining yashaydigan yoki turgan joyidagi sudda qo`zg`atilishi mumkin. Ishning sudlovliligi bir necha sudlarga tegishli bo`lganida, ulardan birini tanlash da`vogarning ixtiyorida bo`ladi. FPKning 241-moddasining uchinchi qismida belgilanganidek, alimentlar undirish, otalikni belgilash, fuqaroning mayib bo`lishi yoki uning sog`lig`iga boshqacha shikast yetishi yoxud boquvchisining o`lishi natijasida yetkazilgan zararni to`lash to`g`risidagi da`volar tubandagicha uch sudning birida: korxona, muassasa, tashkilot joylashgan joydagi sudida yoki o`zining turgan joyidagi sudida yoxud zarar yetkazilgan joydagi sudida qo`zg`atilishi mumkin. gayriqonuniy hukm qilish, g`ayriqonuniy ravishda jinoiy javobgarlikka tortish, extiyot chorasi sifatida g`ayriqonuniy qamoqka olish yoxud ma`muriy qamoqqa olish yoki ahloq tuzatish tarzidagi ma`muriy jazoni g`ayriqonuniy qo`llash natijasida fuqaroga yetkazilgan zarar o`rnini qoplash bilan bog`liq bo`lgan mehnat, pensiya, uy-joyga doir huquqlarni tiklash, mol-mulkni yoki uning qiymatini qaytarib berish to`g`risidagi da`volar da`vogarning yashash joyida ham taqdim etilishi mumkin.

Agar da`vogarning voyaga yetmagan bolalari borligi, shuningdek nogironligi, og`ir kasalligi tufayli u javobgar yashab turgan joydagi tuman (shahar) sudiga borishga qiynalsa, nikohni bekor qilish to`g`risidagi da`volar da`vogarning yashaydigan joyida taqdim etilishi mumkin. Bedarak yo`qolgan deb yoxud ruhiy holatining buzilganligi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar, shuningdek uch yildan kam bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar bilan nikohni bekor qilish haqidagi da`volar da`vogarning xohishiga qarab, uning yashash joyida ko`rilishi mumkin. Mustasno sudlovlik. Ba`zi fuqarolik ishlarining turlariga nisbatan ularning xususiyatlarini e`tiborga olib, qonun bunday ishlarning faqat muayyan sudga tegishli bo`lishini belgilashi mustasno sudlovlik deyiladi. Bunday ishlarning sanog`i FPKning 242-moddasida keltirilgan bo`lib, uning kengaytirilishiga yo`l qo`yilmaydi, ya`ni bunday sudlovlikdan taraflarning o`zaro kelishuvlari bo`yicha yoki da`vogarning tanlashi bo`yicha chetga chiqishiga yo`l qo`yilmaydi. qonun bunday holda shu to`g`ridagi fuqarolik ishlarining ko`rilishi qayerda qulay bo`lishiga qarab, yo nizoli moddiy obyektning turgan joyi bo`yicha (masalan, imoratga bo`lgan huquq to`g`risidagi da`volar qo`zg`atilganida-imorat joylashgan joyda) yoki nizoli huquqiy munosabat bo`yicha asosiy hujjatlarning to`plangan joyi bo`yicha sudlovlikni belgilaydi. qonun (FPKning 242-moddasi)da yoki mustasno sudlovlik yoki sudlovgi tegishli alohida hollar tubandagicha belgilangan: imoratga nisbatan bo`lgan huquq to`g`risidagi da`volar mulkni xatlashdan chiqarish to`g`risidagi va yer maydonidan foydalanish tartibini belgilash haqidagi da`volar mulk yoki yer maydoni joylashgan joydagi sudning sudloviga tegishlidir; meros qoldiruvchining kreditorlari tomonidan (vorislar merosni qabul qilganiga qadar) qo`zg`atilgan da`volar meros mulki yoki uning asosiy qismi joylashgan joydagi sudning sudloviga tegishlidir; yuk, yo`lovchilar yoki bagaj tashish shartnomalari yuzasidan yuk tashuvchilarga nisbatan qilingan da`volar belgilangan tartibda qaysi transport

tashkilotining boshqarmasiga talab (pretenziya) bildirilgan bo`lsa, shu boshqarma joylashgan joyda qo`zg`atiladi. Kelishilgan sudlovlik. Taraflarning o`zaro kelishuvlari bo`yicha ixtiyoriy ravishda belgilangan sudlovlikni o`zgartirish imkoniyatiga kelishilgan sudlovlik deyiladi. qonun ayrim hollarda taraflarga hududiy sudlovlikni o`zaro kelishuv bo`yicha o`zgartirish huquqini ham beradi. Shunga binoan taraflar fuqarolik ishini qayerda, ya`ni qaysi tuman sudida ko`rilishi to`g`risida o`zaro kelishib olishlari mumkin. FPKning 243-moddasida belgilangan bu qoidaning maqsadi fuqarolik huquqlarini sud tartibida himoya qilinishida fuqarolar va tashkilotlar uchun ko`proq qulayliklar yaratishdir. Taraflar o`z manfaatlarini qayerda himoya qilish birmuncha qulay bo`lishligini o`zlari biladilar. Shu sababli nizolarning ko`rilishi joyini tanlashdan taraflarning erkinligini oshiqcha cheklash noto`g`ri bular edi. Fuqarolik ishlarining muayyan bir sudda ko`rilishi to`g`risidagi o`zaro kelishuv har xil formada bo`lishi mumkin. Masalan, taraflar o`zaro shartnoma tuza turib «ushbu shartnomadan kelib chiqqan nizolar falon tuman sudida ko`riladi», deb ko`rsatishlari mumkin. Bunday kelishuvga keyinchalik, nizo chiqqandan so`ng ham yo`l qo`yiladi. Agar ixtiyoriy kelishuv bo`yicha belgilangan sudlovlik taraflardan biri yoki uchinchi shaxslarning huquqini buzishi aniqlansa, sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi lozim va bunday hollarda sudlovlik to`g`risida qonun bilan belgilangan umumiy qoidalar tadbiq etiladi. FPKning 243-moddasining ikkinchi qismida ko`rsatilganidek, fuqarolik ishlarining ba`zi turkumlariga nisbatan FPKning 242-moddasida belgilangan mustasno (ya`ni alohida hollar) sudlovlik taraflarning o`zaro kelishuvi bilan o`zgartirilishi mumkin emas. Bir-biri bilan bog`liq ishlarning sudlovligi. Bunday sudlovlik to`g`risida shuni aytish kerakki, ba`zi hollarda taraflarning haqiqiy o`zaro munosabatlarini har taraflama aniqlash, ishning ko`rilishini tezlashtirish, sud xarajatlarini kamaytirish maqsadida bir-biri bilan bog`liq bo`lgan ishlar birga qo`shib ko`riladi. Bunday hollarda sudlovlik shundan belgilanadi, chunonchi: qarshi da`vo o`zining

sudlovligidan qat`iy nazar, dastlabki da`vo ko`riladigan joydagi sudda qo`zg`atiladi (FPKning 244-moddasi) nikohdan ajratish bilan bog`liq bo`lgan ishlarda da`voni rad etgan taqdirda nikohdan ajralish bilan birga berilgan boshqa nizolarni hal qilmaydi. Bunday vaziyatda taraflarga sudlovlik haqidagi qoidalarga rioya qilgan holda bu talablar bo`yicha qaytadan da`vo qo`zg`atishga haqli ekanligi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenum qarorida ko`rsatilgan.1 Jinoyat ishidan kelib chiqadigan fuqarolik da`vo agar jinoyat ishi ko`rilayotganda arz qilinmagan yoki hal etilmagan bo`lsa, fuqarolik sud ishlarini yurgizish tartibida ko`rish uchun sudlovlik to`g`risida FPKda belgilangan umumiy qoidalarga binoan qo`zg`atiladi (FPKning 245-moddasi). Xodim g`ayriqonuniy ravishda sudlanganligi munosabati bilan mehnat shartnomasi bekor qilingan yoki g`ayriqonuniy ravishda jinoiy javobgarlikka tortilishi munosabati bilan uni ishga tiklash to`g`risidagi nizolar xodimning xohishiga qarab yo o`zi yashab turgan joydagi yoki zarar ko`rgan sobiq ish joyidagi sudga murojaat etishi mumkin (alternativ sudlovlik).

Qabul qilingan ishning boshqa sudga o`tkazilishi Ma`lumki, fuqarolik ishining sudlovligi, ya`ni ishning mazkur sudda ko`rilish- ko`rilmasligi to`g`risidagi masala, da`vo arizasining qabul qilinishida sudyaning yakka o`zi tomonidan hal qilinadi. Sudda sudlovlik to`g`risidagi qoidalarga rioya qilib, o`zining ish yurgizishiga qabul qilgan ishni, garchi keyinchalik bu ish boshqa sudning sudloviga tegishli bo`lib qolgan hollarda ham, shu sudning o`zi mazmunan hal qilishi lozim (FPKning 146-moddasi). Ammo ba`zan qabul qilingan ishning boshqa sudda ko`rilishi zarur va maqsadga muvofiq deb topilishi ham mumkin. Bunday hollarda qonun sudyaga ishni ko`rish uchun boshqa teng darajadagi sudga o`tkazish huquqini beradi. FPKning 146-moddasining ikkinchi qismida ko`rsatilishicha, sud quyidagi hollarda ishni ko`rish uchun boshqa sudga o`tkaza oladi: 1. agar shu ish boshqa sudda, xususan, dalillarning ko`pchiligi turgan joydagi sudda tez va to`g`ri ko`rilishi mumkin deb topilsa; 2. agar ilgari turar joyi ma`lum bo`lmagan javobgar ishni uni yashab turgan joydagi sudga o`tkazishni iltimos qilsa; 3. agar sudyalardan biri yoki bir nechasi chetlatilgandan so`ng shu sudda ularni almashtirish mumkin bo`lmay qolsa; 4. ish mazkur sudda ko`rilayotganida bu ishning sudlovlik haqidagi qoidalarni buzgan tarzda o`z ish yurgizishida qabul qilinganligi ma`lum bo`lib qolsa. Ishning boshqa sudga o`tkazilishi to`g`risida sud tomonidan ajrim chiqariladi. Ajrimda ishning boshqa sudga o`tkazilishi sabablari, vajlari aniq ko`rsatilgan bo`lishi kerak. Bunday ajrim yuzasidan xususiy shikoyat yoki xususiy protest keltirilishi mumkin. Fuqarolik ishi O`zbekiston Respublikasi sudidan boshqa hamdo`stlik davlatlari sudiga yoki boshqa hamdo`stlik davlati sudidan O`zbekiston Respublikasi sudiga sudning ajrimiga asosan, shu ajrimga shikoyat yoki protest

berish muddati o`tganidan so`ng shikoyat yoki protest berilgan holda esa, shikoyat yoki protestni qanoatlantirmay qoldirish to`g`risida ajrim chiqarilgandan so`ng o`tkaziladi. Bunday ishlarni o`tkazish uchun hamdo`stlik mamlakatlari o`rtasida huquqiy yordam ko`rsatish to`g`risida shartnoma bo`lgandagina yo`l qo`yiladi. Fuqarolik ishlari O`zbekiston Respublikasi sudlarini biridan boshqasiga sudning ajrimiga asosan shu ajrim ustidan shikoyat yoki protest keltirish muddati o`tgandan so`ng shikoyat berilgan yoki protestni qanoatlantirmay qoldirish haqida ajrim chiqargandan keyin o`tkaziladi. Bir suddan boshqa sudga yuborilgan ish shu yuborilgan sud tomonidan ko`rishga qabul qilinishi kerak. O`zbekiston Respublikasi sudlari o`rtasida sudlovlik to`g`risidagi nizolarga yo`l qo`yilmaydi (FPKning 147-moddasi).

Похожие

Sudlarda fuqarolik ishlari va xo`jalik nizolarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari

Fuqarolik ishlarini sud va boshqa idoralarga taalluqliligi

Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari

O`zbekiston Respublikasida xo`jalik sudlari va ularda xo`jalik nizolarining ko`rilishi

Fuqarolik ishlarini sudda ko`rishga tayyorlash