Элвин Тоффлер жамиятда ижтимоий жарёнларнинг дунёвий тахлили» - Философия - Рефераты

Элвин Тоффлер жамиятда ижтимоий жарёнларнинг дунёвий тахлили»

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Элвин Тоффлер «жамиятда ижтимоий жарёнларнинг дунёвий таҳлили» Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритгандан сўнг барча соҳаларда каби илм-фан соҳасида ҳам жуда катта ўзгаришлар рўй берди. Бу эса ўз навбатида эркин фикрлашга катта йўл очди ва шу билан биргаликда, жаҳон миқёсидаги илм-фан тараққиётида ҳамоханг қадам ташлаб тараққиёт сари илдамлашга, муҳим ютуқларни қўлга киритишга омил бўлиб хизмат қилмоқда. Биз, мавзу муаллифи америкалик файласуф, социолог Э. Тоффлернинг ижтимоий- фалсафий қарашларини таҳлил этиш ва бу орқали мамлакатимизда шаклланаётган янгича тафаккур тарзида унинг аҳамиятли жиҳатларини очиб бериш долзарб илмий-назарий вазифаларидан ҳисобланади . Ишимизнинг даражасига келсак, Тоффлер қарашлари да бевосита цивилизациявий ўзгаришлар билан ҳамоҳанг равишда жамиятнинг ижтимоий-сиёсий маса ла лари ва глобаллашув шароитидаги туб ўзгаришлар анаънаси нуқтаи назаридан тадқиқ қилишда чет эллик олимлар жумласига С.Г . Киселев, В.А.Колосов, Н.С.Миронешко ва шу каби лар фаоллик кўрсатганлар. Мамлакатимизда Тоффлернинг ижтимоий-сиёсий қарашларини ўзида акс эттирадиган махсус илмий тадқиқот ишлари олиб борилмаган. Фақатгина, мамлакатимизнинг етук адабиёт танқидчиси Озод Шарофиддинов “Жаҳон Адабиёти” журналида Тоффлер асарининг айрим таржималарни қайд этиб ўтганлар. Ушбу тадқиқотнинг мақсади, ҳозирги замон жамият тараққиётида глобал жараёнининг чуқурлашуви Тоффлернинг ижтимоий-сиёсий ва фалсафий қарашларини ўрни ва аҳамиятини илмийлик асосида кўрсатиб бериш билан бир қаторда қуйидаги вазифаларни ҳал этиш керак бўлади:

- Элвин Тоффлернинг ижтимоиётчи ва футуролог сифатидаги фаолиятининг илмийлиги; - унинг цивилизациявий (глобол) ўзгаришларга бўлган муносабати хусусан, унинг инсониятни келажак билан тўқнашувини сабаб ва оқибатлари тўғрисидаги қарашларини таҳлил этиш; - маданий ҳаётнинг хилма-хиллиги ва унинг мураккаб ривожланиш босқичлари ҳозирги кундаги аҳамиятини тадқиқ этиш каби бир қанча вазифаларни бажариш лозим бўлади. Ишимизнинг илмий-назарий ва амалий аҳамияти шундан иборатки, у мамлакатимизнинг бозор муносабатлари шароитида ҳамда демократик ислоҳатларни замонавий ва стратегик хусусиятларини фалсафий жиҳатдан англашга албатта ўзига хос аҳамият касб этади. Шунингдек, Тоффлер қарашлари асосида биз жаҳон цивилизациясининг бизга номаълум бўлган қирраларини билиб олишимиз ва бу борада мустақил фикр-мулоҳаза юритишимиз учун илмий-методологик аҳамият касб этади, деб ҳисоблаймиз. Мамлакатимизда жамият тараққиётини демократлаштиришда инсонпарварлик ғоялар ўрни ва аҳамиятини кўрсатиб бериш, ҳамда илм-фан ривожи ва техника тараққиёнинг эзгу мақсадлар сари йўналтиришнинг устивор йўналишларини ишлаб чиқишда илмий-методологик манба сифатида фойдаланиш мумкин. Тоффлер ҳаётига келадиган бўлсак, у 1928 йил 4-октябрда АҚШнинг Нью-Йорк шаҳрида туғилган. 1949-йил Нью-Йорк университетини тамомлаб, рафиқаси Ҳайде Тоффлер билан шаҳардаги йирик саноат фабрикалардан бирида ўз фаолиятларини (1959 йилгача) олиб борди. Шундан кейин 1959- 1961 йиллар «Fortune» журнали редактор ўринбосари лавозимида ишлайди. 1965-1967 йиллар арафасида эса у Корнтельск университети ҳисобланган “ Янги ижтимоий тадқиқотлар мактаби ”да профессор сифатида қабул қилиниб, ўқитувчи бўлиб ишлайди. Э.Тоффлер асарлари « Келажак шоки » 1970, “ Келажак билан тўқнашув ”, « Маданиятли мижозлар » (1973), « Эко-спазма ҳақида доклад »

(1975), « Учинчи тўлқин » (1980), « Таҳлилий белгилар ва ҳусусиятлар » (1985), « Таъсирчан корпарация » (1985), “ Хокимиятнинг силижиши ” (1990). Каби бир қатор машҳур асарлар муаллифи. Кейинчалик Тоффлер ва унинг рафиқаси Хайди Тоффлерлар биргаликда кўпгина илмий тадқиқотлар устида иш олиб боришди ва ўз навбатида “ Уруш ва анти уруш ” асарини чоп эттирганлар. Ҳозирда Э.Тоффлер “ Халқаро тадқиқотлар институти ”нинг аъзоси бўлиб ишлайди. Жумладан, унинг хизматлари Хитой, Франция, Италия, АҚШ каби давлатларининг кенг жамоатчилигига маъқул тушганлиги сабабли бир қанча мукофотларга тавсия этилган. Масалан, Тоффлернинг кўрсатган хизматларини ҳисобга олиб АҚШ ҳукумати ва Американинг фан тараққиёти уюшмасига қабул қилиниб Макензи фондининг мукофотига сазовор бўлади. Шунингдек , Франциянинг санъат ва адабиёт соҳасидаги мукофоти “кавалер ордени”ни қўлга киритади. Унинг илмий-ҳаётий фаолиятидаги издоши ва сафдоши бўлган хотини Хайди Тоффлерга эса бир қанча илмий қизиқишлари ва самарали ижодий фаолияти учун Италия Республикаси Президенти Медали берилади. Хайди Тоффлер ҳуқуқшунослик бўйича фаолият олиб борганлиги учун ҳам унга ҳуқуқшунослик фанлари доктори унвони берилган. Тоффлернинг барчамизга маълум бўлган иккинчи ва учинчи тўлқин назариясини қоблиятли олим, сиёсатчи ва бизнесимен сифатида қиёсий таҳлил қилиб, бу тўлқинларда содир бўлган ўзгаришларда кескин тафовут борлигини аниқлашга эришди. Қолаверса, бугунги кунда ахборот технологияларни чуқурлашиб кетиши, шунинг билан ўзига хос алғов-далғов ходисалар инсониятни бу даражада саросимага солмаган. Унинг фикрича иккинчи тўлқин бойлик ва ялпи ишлаб чиқаришда устивор ўринни эгаллаган бўлса, учинчи тўлқин билим ва ижодкорликка кенг йўл очиб берилади. Бу тўлқин нисбатан кучли ва мураккаброқ аҳамият касб этади. Чунки, учинчи тўлқиндаги мураккаб ўзгаришлар жараёни глобал ва ўзаро содир бўладиган конфликтларни ўз ичига қамраб олади.

Тоффлер жамият ҳаётидаги ҳар бир ўзгаришларни ўзгаришлар тўлқини сифатида ўрганиб иккинчи тўлқиннинг асосий тамойилларини ютуқ ва камчиликларини кўрсатиб ўтади. Унинг фикрича , “...биз олтита етакчи принциплардан таркиб топган тизимни кўрамиз. Маълум маънода уни «дастур» деб атаса ҳам бўлади. Бу «дастур» Иккинчи тўлқиннинг ҳамма мамлакатларида қай бир даражада бўлмасин амал қилади. Бу олти принципни стандартлаштириш, ихтисослаштириш, уйғунлаштириш, концентрация, катталаштириш ва марказлаштиришни индустриал жамиятнинг капиталистик қанотига ҳам, социалистик қанотига ҳам бирдек татбиқ қилиш мумкин, негаки, улар бир манбадан – ишлаб чиқариш билан истеъмолчи ўртасидаги ажралишдан муқаррар тарзда ўсиб чиққан . Шунингдек, бозорнинг тобора ортиб борадиган аҳамияти ҳам уларнинг пайдо бўлишига ёрдам берган. Ўз навбатида, бу принциплар бир-бирини тўлдирган ҳолда муқаррар тарзда бюрократиянинг ўсишига олиб келди. Улар энг йирик, энг бағритош, энг қудратли бюрократик ташкилотларни вужудга келтирди. Ва бу ташкилотлар бугунги кунда фаолият олиб бормоқда, булар жамиятнинг асосий негизи сифатида кўриниши гўёки бу табиий бир ҳолат деб қабул қилинган. Умуман олганда, Тоффлер асарларини мустақил ва илмийлик асосида тадқиқ этиш ўқувчидан сиёсат, демогарфия, маданият, фалсафа, иқтисод, ҳуқуқ, техника ва бошқа соҳаларни мустаҳкам билишни талаб этади. Чунки, Тоффлер асарларида келтирилган далиллар бу соҳалар устидан олиб борилган эмпирик тажриба манбаларига асосланади. Тоффлер инсоният цивилизациясининг мураккаб аҳамият касб этишини нафақат социология ва фалсафа доирасида балки, психологик масалалар билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилади. Шу маънода, унинг футурологик концепцияси ҳам ўзида инсон руҳиятидаги янгиликлар оқимига бўлган мослашиш нуқтаи назаридан таҳлил қилинади. Унинг асарларида

асосан қуйдаги ижтимоий ва футуролог аҳамиятга эга бўлган масалалар таҳлил қилинганлигини кўриш мумкин: Инсоният янги цивилизацияга қадам қўйяр экан, бу цивилизацияда оилавий муносабатларнинг ноаънавий жараёни юзага келади, ишлаб чиқаришнинг янги шакллари ва технологиясига асос солинади, сиёсат соҳасида туб ўзгаришлар содир бўлади, инсонларнинг психологик муносабатлари мураккаб ўзгаришларни ўз ичига қамраб олади, мамлакатлар ўртасидаги барча соҳалардаги алоқалар глобаль аҳамият касб этади, маданиятлар ва миллий урф-одатлар, турли динлар ҳамда маърифат масканларининг фаолияти туб ўзгаришларга юз тутади. У илгари сурган супериндустриал инқилоб очликка, хасталикларга, жаҳолатга ва шафқатсизликка чек қўяди. Қолаверса, тор фикрли ақидапарастларнинг тушкун руҳли башоратларига қарши ўлароқ, тараққиёт одамни тор қобиқларга солиб қўймайди, уни жонсиз ва кишини қийнайдиган бир хиллик қўйнида яшашга маҳкум этмайди. Аксинча, у шахс ривожи учун янги имкониятлар очади, ҳаётни қувончлар ва саргузаштларга тўлдириш учун йўл очади. У турфа хил ёрқин бўёқларда намоён бўлади, унда шахснинг гуллаб-яшнаши учун ҳайрон қоларли даражада бой истиқболга эга бўлади. Ҳозирги мураккаб ўзгаришлар жараёнида дунё халқлари турли воқеликларга дуч келмоқда. Булар жумласига, илмий-техник ва технологик тараққиётни жадаллашуви, мамлакатлар ўртасидаги ижтимоий-сиёсий алоқаларни такомиллашуви, ахборотлар оқимини тобора кенгайиб бориши, маънавий ҳамда маърифий соҳалардаги стратегик ўзгаришларга эришиш, халқаро ҳавфсизлик, терроризмга қарши кураш ва бошқаларни киритиш мумкин. Бундай ўзгаришларни миллий ва минтақавий ҳудуддан умумжаҳон даражасига кўтарилиши дунёни яхлит манзарасини зиддиятли ҳарактерини акс эттирмоқда. Тоффлер маданият муассасаларини ташкил топишини қуйдаги омиллар билан боғлайди. “ Ҳукумат вазирликлари, спорт клублари, черковлар, савдо палаталари, касаба уюшмалар, профессионал ташкилотлар,

сиёсий партиялар, кутубхоналар, этник бирлашмалар, биргаликда дам олувчи гуруҳлар ва яна минглаб бошқа ташкилотлар Иккинчи тўлқин изидан пайдо бўлди. Бу тўлқин ҳаддан ташқари мураккаб ташкилий экологияни барпо этар экан, бу экология ўз навбатида ҳар қайси гуруҳга хизмат кўрсатишни, ҳамма гуруҳларнинг манфаатларини мувофиқлаштириш ва мувозанатда сақлашни талаб қилар эди.” Шунингдек, Тоффлер бундай мураккаб ўзгаришлар жараёнини таҳлил қилиб ундаги мураккабликларни қуйдаги жараёнлар орқали изоҳлашга ҳаракат қилади. Биринчи қарашда бу гуруҳларнинг турфа хиллиги, улар тасодифан йиғилиб қолган-у, учи йўқ калавага ўхшаган бир нарса эмасмикан, деган фикрни туғдиради. Лекин синчиклаб назар ташлайдиган бўлсак бунинг замирида алланечук теран ва яширин қолипни кўрамиз. Иккинчи тўлқин мамлакатларининг исталганида фабрика ёки завод ишлаб чиқаришнинг энг йирик илғор ва самарали органидир, деб ҳисобловчи ижтимоий соҳадаги ихтирочилар ўз принципларини бошқа ташкилотларда мужассам этишга ҳам ҳаракат қиладилар. Шулар қатори мактабларга, касалхоналарга, қамоқхоналарга, ҳокимият тизимлари га ва бошқа ташкилотларга фабрика- завод ишлаб чиқаришининг кўпгина хусусиятлари юққан. Шу жумладан, улардаги меҳнат тақсимоти ҳам, рутбалар тизими ҳам, қиёфасизлик ҳам бекаму кўст кўчиб ўтган. Тоффлер инккинчи тўлқиндаги ўзгаришлар оқимини таҳлил қилар экан, бу даврдаги маданиятнинг таркибига кирувчи санъат соҳасини диалектик табиати ҳақида тўҳталиб ўтади. Ҳатто, санъатда ҳам биз фабрика ишлаб чиқаришига хос бўлган баъзи бир принципларни кўрамиз. Машшоқлар, рассомлар, бастакорлар ва ёзувчилар ҳам қишлоқ хўжалик цивилизацияси ҳукмрон бўлган узоқ муддат мобайнида расм бўлганидек бирон бир ҳомий учун ижод қилмайди, балки борган сари бозор маҳсулининг марҳаматига кўпроқ қарам бўлиб қоляпти. Улар тобора кўпроқ даражада номи номаълум бўлган истеъмолчига аталган «товар»га айланиб бормоқда. Бу силжиш Иккинчи тўлқиннинг ҳар бир

мамлакатида содир бўлаётгани учун санъаткорлик фаолиятининг қурилиши ҳам ўзгариб боряпти. Тоффлер маданият соҳасидаги бундай ўзгаришларни мусиқа орқали кўрсатиб ўтади. Унинг фикрича, Иккинчи тўлқин ҳар хил мамлакатларга етиб боргани ҳамон ҳамма жойда, концерт заллари пайдо бўла бошлади. Улар билан бирга театр кассалари ва импресариолар вужудга келди. «Импресарио» дегани мусиқа яратиш учун молиявий маблағ беради, кейин эса бу мусиқани истеъмол қилувчиларга билет сотади. Табиийки, бу одам қанча кўп билет сотса, шунча кўп даромад кўради. Шунинг учун, залда ўринлар кўпайгандан кўпайиб боради. Йирик концерт заллари ўз навбатида мусиқанинг тобора баландроқ янграшини талаб қилади – бундай залда мусиқа ҳатто энг охирги қаторда ўтирган одамга ҳам яхши эшитилмоғи керак эди. Бунинг о қ ибатида и ҳ чам оркестр концертларидан симфоник шакллар томон силжиш рўй берди. Шу тарзда ҳозирги замон симфоник оркестрлари майдонга келди . Оқибатда, иккинчи тўлқин меваси санъатнинг янги кўринишини, қолаверса ўзимиз билмаган холда маданият дунёсини яна бир эшигини очгандаймиз, гўё... Тоффлернинг биринчи т ў л қ ин назариясида оммавий жамиятга хос бўлган техника ва технологик жараённи эквивалентлиги кузатилган бўлса, иккинчи тўлқинда индустрлаштириш устивор ўрин эгаллаган. Учинчи тўлқинда эса иқтисодий, ижтимоий тузулмавий, фан ва алоқалар тизимидаги ўзгаришлар билан белгиланади. Бошқа пестимист олим ва файласуфлар каби фан ва техника тараққиётига салбий ҳодиса сифатида қарамасдан, балки бу тараққиётни гуманистик манфаатлар билан уйғунлаштиришни таклиф қилади. Шу маънода, у «юмшоқ технология», «экологизм», «гуманизм ва маданиятнинг маънавий қиймати» ҳусусида ўз қарашларида махсус тўхталиб ўтади. Тоффлернинг фикрича учинчи тўлқин жараёнида ижтимоий турмуш тарзи тубдан ўзгаради, яъни бунда шахснинг эҳтиёжини қондиришга катта эътибор берилади. Бу эса инсонни билиш қобилиятни ўзгартириб, уни ижодкорлик томон йўналтиради. Охир оқибат эса инсонда шижоаткорлик,

уддабуронлик, тадбиркорлик, ташаббускорлик каби ижобий ахлоқи сифатлар шаклланади. Тоффлернинг учинчи тўлқин ҳақидаги концепсияси фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида инсон ҳуқуқ ва эркинлигини таъминлаш, фаровон ҳаёт сари мустаҳкам пойдевор қурилиши, шу ўринда, бир миллат, элат сифатида ўз минталитетига хос бўлган ижобий ҳислатларни ўзида мужассамлаштириш, эски анъанадан эмас, балким Собиқ тоталитар тузум иллатларидан ҳоли бўлиш, ундаги келиб чиқадиган салбий жиҳатлардан тамомила ҳоли бўлиш кераклигини кўришимиз мумкин.

Похожие

Дунёвий тараккиёт ва дин

Дунёвий тараккиёт ва ахлок

Жамиятнинг фалсафий тахлили

Тарихий жараёнларни тахлил килишнинг дунёвий тамойиллари

Француз маърифатпарварлари ижодида дунёвий тамойилларнинг шаклланиши