Хонадоннинг таркиби ва жиҳозлари - Архтектура - Рефераты

Хонадоннинг таркиби ва жиҳозлари

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

6771.5 KB

Хонадоннинг таркиби ва жиҳозлари Режа: 1. Хонадонларни лойиҳалашда умумий қоидалар 2. Хонадонларнинг асосий хоналарини фазовий – функционал ташкил қилиш 3. Хонадондаги ёрдамчи хоналар 4. Лифтсиз уйларнинг тархий элементлари 5. Кўп қаватли турар-жой биноларининг зинапоя-лифт тугунлари

Хонадонларни лойиҳалашда умумий қоидалар Хонадон деб бинонинг бир-бирига бирлаштириб боғланган, битта оиланинг яшаши учун мўлжалланган қисмига айтилади. Хонадон тураржойларнинг асосий таркибий қисми ҳисобланади. Бу хонадонларда оила аъзолари ўзининг асосий вақтини ўтказади, яъни улар бу ерда дам олишади, ишлашади, ухлашади, овқатланишади ва меҳмон кутишади. Оиланинг таркибий сони турар-уй ячейкасининг асосий хусусиятларидан биридир. Айнан шу хонадонга мўлжалланган кишилар сони билан, унинг ўлчами, умумий ва яшаш майдонлари аниқланади (лойиҳачи учун муҳим бўлган, амалдаги бир киши учун мўлжалланган майдон меъёрига кўра). Хонадоннинг яшаш майдони-бу барча яшаш хоналар майдонлари йиғиндиси, умумий майдон-бу хонадондаги барча хоналар майдони йиғиндисидир. Ҳозирги вақтда, бир киши учун яшаш майдони турар-уй тақсимотида асосий кўрсаткич хисобланади, хонадоннинг умумий майдони эса, хонадонни лойиҳалашда асос бўлиб хизмат қилади (лекин келажакда, турар- уйлар хонадонларнинг умумий майдони бўйича тақсимланиши ва нархланиши кўзда тутилмоқда). Уй тархини ечишга унинг қандай ҳажмли бўлишига қарамасдан у ерда ҳаёт кечириш учун керак бўладиган ҳамма шарт-шароитларни яратиш зарур. Булар: ҳар бир оила аъзосининг дам олиши ва шахсий ишларини бажариши, уй хўжалигини олиб бориши, овқат тайёрлаш ва овқатланиши, оила аъзолари бирбири билан ва бошқа одамлар билан мулоқатда бўлишии, гигиеник тозаликни сақлаши учун шарт-шароитлар яратилиши керак. Турар-жой хоналарининг сони ва ҳажми оила аъзоларининг сонига, ёшига қараб белгиланади. Ёрдамчи хоналарнинг майдони яшайдиган хоналарнинг сонига қараб белгиланади. Турар-жойлардаги хоналар ўзини фойдаланиш вазифасига кўра иккита асосий гурухларга бўлинади: асосий яшаш хоналари (шахсий яшаш

хоналари- ётоқхоналар ва умумоилавий хоналар) ва ёрдамчи хоналар (хонадонларнинг шахсий гигиена, хўжалик қисмлари). Хонадонлар асосий, хўжалик ва шахсий яшаш зоналарига бўлинади. Хонадонларнинг асосий қисм зонасидаги хоналарга меҳмон кутиб оладиган ва шу билан бирга оила аъзолари бир ерга тўпланадиган емакхона, меҳмонхона, иш кабинетидан иборат бўлади. Бу хоналарга тўғридан-тўғри дахлиз орқали ўтилади. (расм) расм. Хонадон хоналарининг таркиби: А-ётоқхоналар: 1-ота-оналар учун; 2- болалар учун; 3-катталар учун; В-умумий хона: 4-емакхона; 5-меҳмонхона; Сишчи хона; D-ёзги турар хона; E-ёзги рўзғорхона; 6-даҳлиз; 7-ошхона; 8хожатхона; 9-ҳаммом; 10-йўлак; 11-хужра; 12-қазноқхона. Яхши санитар-гигиеник шароитни яратиш учун ҳар бир оила аъзоси етарли миқдорда майдон билан таъминланилади, бу камида 9 м.кв. ҳажмида. (камида 25 м. куб.) бўлади. Хоналар ва ёрдамчи хоналарнинг баландлиги жанубий ҳудудларда 2,7 м. дан кам бўлмаслиги керак.

Санитар - гигиеник шароитини яхшилаш мақсадида келажакда турар-жой майдони меъёри (нормаси) битта одамга 12-15 м.кв. ни ташкил этиши керак. 1 одам учун хонадонда хонани майдони 14м 2 дан, 2 одам учун 18м 2 дан кам бўлмаслиги керак. (жадвал) жадвал Оддий синф қулайликли хонадонлар таркиби ва майдони Xonadonlar turi Oila tarkibi, odam Xonadon maydoni *) (yozgi xonalarsiz), m 2 Shu jumladan yashash maydoni m 2 1-xonali 1 28-30 14-16 1 -xonali 2 32-36 18-20 2-xonali 3 48 30 3-xonali 4 64 40 4-xonali 5 80 53 5-xonaai 6 96 66 6-xonali 7(8) 114 78 *Xonadonlarning normalanadigan maydoni (yozgi xonalarsiz va sovuk kladovkalarsiz) yashaladigai va yordamchi xonalarni o’z ichiga oladi. Izohlar: Jadvalda berilgan rakamlar, shaxar va kishlok joylardagi «ijtimoiy» xonadonli turarjoylarning barcha turlariga taaluklidir. Xonadonlar maydoni 1 yashovchiga yashash maydon 16m' bo’lgan ijtimoiy me’yor xisobidan keltirilgan (1 odamga 1 xonalidan tashqari). 2. Anik shaxarsozlik sharoitlarida xonadonlarining tarkibi va maydon ko’rsatkichlari, ijtimoiy-iktisodiy xolatini ijtimoiy (munisipal) turar-joyga ko’chib-kirishga da’vogarlik qilayotgan axolii tarkibining demografik xususiyatlarini, qurilishni resurs bilan ta’minlanganligini xisobga olgan xolda loyixalash topshirigi bilan 3- ilovadan tashkil topgan murakkab oilalar uchun xonalar tarkibi va maydonlari

belgilanadi (qariyalar va kreslo-aravachalarda nogironlar extiyojlarini xisobga olgan xolda). Фуқаролар ёки ташкилотлар шахсий маблағлари ҳисобига қуриладиган, нодавлат турар-жой фондининг турар-жой уйлари, оддий, яхшиланган ва юқори қулайликли квартираларни ўз ичига олиши мумкин. Яхшиланган қулайликли квартиралар 1 яшовчига умумий майдон 23м 2 дан кам бўлмаслиги, юқори қулайликлисида эса 1 кишига 30м 2 дан кам бўлмаслиги ва оилани ҳар бир аъзосига алоҳида хона бўлишини таъминлашни ҳисобга олган ҳолда лойиҳалаштирилади. (жадвал) жадвал. Яхшиланган ва юқори синф қулайликли хонадонлар хоналарининг таркиби ва майдони Yaxshilangan klass xonadonlari (bir onlali uylar) Yukori klass xonadonlari (bir oilali uylar) Xonalar maydonlari, m 2 2 xona 4 xona 5 xona 6 xona 6 xona 7 xona 8 xona (3 kishi) (4 kishi) (5 kishi) (6 kishi) (5 kishi) (6 kishi) (7 kishi) Yashash xonalari Umumiy xona Mehmonxona Emakxona Ota-onalar yotog’i Bolalar (o’yin, yotoq) xonasi Kabinet ! 20-24 24-26 24-26 30 30 30 32-36 - - - - - - 28-30 - - - - - - 16-20 16-20 16-20 16-20 16-20 16-20 16-20 - - 14 14-16 16-20 16-20 16-20 - - - - 16-20 16-20 16-20 12-14 14x2 14x2 14x2 14 14-16 14-16 “ • 16 16 - 16-20 16-20 Yashash maydoni yordamchi 48-58 68-74 84-90 104-110 110-124 128- 148 156-184

6-8 6-9 10-12 12 14-16 14-18 10 10-12 12 12-14 12 12-N 4-6 6-8 8-9 8-10 12 12-14 12-15 12-14 2-4 4-5 5-7 6-8 6-8 8-10 - - • - 6-8 8-10 8-10 Jami 70-86 94-108 120-130 142-154 158-178 180- 212 212-251 1 odamga 23-29 24-27 24-26 24-26 32-36 30-35 30-36 Izox: Xonadonlar xonalari tarkibi va maydoilari, shu jumladan yozgi xonalar ham loyihalash topshirig’i bilan o’rnatiladi qo’shimcha xo’jalik xonalari, hususiy mehnat faoliyati uchun ustaxona, garajlar ko’zda tutilishiga yo’l qo’yiladi. Табиий ёритишни КМК 2.01.05 га мувофиқ, хоналар учун пол сатҳида табиий ёритилганлик коэффициентини (ТЁК) меъёрий қийматини 5 –мажбурий иловага мувофиқ қабул қилиб лойиҳалаштириш лозим. Бу ҳолда ёруғлик туйнуклари майдонинини яшаш хоналари ва ошхона поллари майдонига нисбати, қоида тарзида 1:5,5 дан кўп бўлмаслиги, минимал нисбати I ва III минтақаларда 1:10 дан ва II минтақада 1:8 дан кам бўлмаслиги керак; мансард қаватларда юқорида кўрсатилган нисбат ҳамма минтақаларда 1:10 қилиб қабул қилишига йўл қўйилади. (жадавал) жадвал Turar-joy binolar xonalarini tabiiy yoritilganlik koeffisientining (TYoK) normalangan qiymatlari Xonalar Geografik kenglik TYoK ni normalangan qiymatlari, pol sathida % Derazalarni ufq tomonlariga qarab joylashishi

136-225° 225-315° 46-136° 316-45° Yashash oshxona, xonalari Zina bo’lmalari, umumiy yo’laklar, oqovalashtirilmagan xojatxonalar xonalari , jamoat Shimolroq 40° sh.k. 40° sh.k. va Janubroq Hamma joyda 0,3 0,2 0,1 0.3 0,3 0,1 0.4 0,6 0.1 Йўлакли типдаги бинолар умумий йўлаклар деразасини юзаси пол юзасининг 1/16 қисмидан кам бўлмаслиги керак. Ташқи девордаги ёруғлик туйнуклари орқали кўндалангига (торецдан) ёритилганда, ётоқхоналар умумий йўлакларининг узунлиги 24м дан, икки чеккасидан бўлганда 48м дан ошмаслиги керак. Йўлаклар узунлиги бундан кўп бўлса ёруғлик кармонлари орқали қўшимча табиий ёритиш кўзда тутилиши керак. Икки ёруғлик кармонлари орасидаги масофа 24м дан, ёруғлик кармони билан йўлак охиридаги (торецдаги) ёруғлик туйнуги орасидаги масофа 30м дан ошмаслиги керак. Ёруғлик кармонининг кенглиги (эни) унинг чуқурлигини ярмидан кам бўлмаслиги керак (ёндош йўлак кенглиги ҳисобисиз). Ёруғлик кармони хизматини ўташи мумкин бўлган зинапоя бўлмаси орқали, унинг икки томонида жойлашган йўлакларни 12м гача ёритиш мумкин

Деворларнинг қалинлиги хонадонни қишда совуқдан ёзда эса иссиқдан, шу билан бирга кўча шовқини ва чангидан сақлаши керак. Булардан ташқари ички ва ташқари деворлар товуш ўтказмаслик хусусиятига эга бўлиши керак. Мақбул санитар-гигиеник шароитни яратишда муҳандислик жиҳозларидан фойданилади. Хонадонларда умумий иситиш, совуқ ва иссиқ сув билан таъминлаш, канализация, сунъий шамоллатиш ва бошқа муаммолар ҳал этилган бўлиши лозим. Энг керакли санитар-гигиеник талаблардан бири Ўрто-Осиё шароитида хонани қуёшдан асрайдиган қурилмалардан фойдаланиш лозим. Турар-жой хоналарининг сонига қараб кам хонали (1-2 та турар-жой хоналари), ўртача (3-4 та турар-жой хоналари) ва кўп хонали (5 ва ундан ортиқ хоналар) хонадонлардан, турар-жой хоналари майдонининг ўлчамига қараб кам майдонли ва мукаммал хонадонлардан иборат бўлади. (расм) Тархий тузилиши қараб хонадонлар 1 ёки 2 сатхда жойлашиши мумкин. (расм) Турар-жой хоналари таркибига: меҳмонхона, умумий хона, иш хона, катта ёшдагилар учун ётоқхона ва ёш болаларнинг ухлаши, ўйнаши учун хоналар киради. Ёрдамчи хоналарга: даҳлиз, ошхона, ҳожатхона, қўл ювадиган жой, йўлаклар, қазнокхоналар, токчалар, тахмонлар киради. Икки қаватга жойлашган хонадонларда ички зинапоялар ишлатилади. Ўзбекистон шароитида ҳар бир хонадон ўзининг ёзги айвонига эга бўлиши керак, ёзнинг иссиқ кунларида айвон вазифасини ўташи мумкин. Ҳар бир хона ўз вазифасига кўра яъни ўлчови, пропорцияси, функционал ўзаро боғланиши, ёруғлиги, ориентацияси, жиҳозлари бўйича талабларга жавоб бериши керак.

- расм. Турли хил хонадонлардан иборат турар уйининг тархий ечими расм . Турли хил сатҳда жойлашган хонадондаги хоналарнинг тузилмаси: 1-хонадонга кириш қисми асосий хоналар жйлашган сатҳдан юқори ёки паст қаватларда ташкил этилган; 2-иккиёки уч сатҳли хонадон; 3-ички зинапоя жойлашган икки қаватли хонадон.

Хонадонларнинг асосий хоналарини фазовий – функционал ташкил қилиш Умумий хона вазифасига кўра ҳар-хил функцияни бажаради, яъни оила аъзоларининг мулоқотда бўлиши учун хизмат қилади, меҳмонхона ва емакхона ўрнида фойдаланилади, айрим ҳолларда ётоқхона ёки дам олиш хонаси вазифасини бажаради. Кўп фойдаланиладиган хона бўлгани сабабли унга қўйиладиган талаблар ҳам катта бўлади. Умумий хона майдони бўйича хонадонда энг катта хона ҳисобланиб, майдонининг ҳажми 18 м.кв. дан кам бўлмаслиги керак. 2-3 хонали хонадонларда умумий хонанинг майдони 16 м. кв дан кам бўлмаслиги керак. Хоналар сони ортиб борган сари умумий хона майдони ошиб бориб 20- 25 м. кв бўлиши мумкин. Бундан ташқари умумий хоналарнинг эни 3,5 метрдан кам ва бўйи 6 метрдан ошиб кетмаслиги керак. Умумий хоналарнинг нисбатлари (пропорциялари), яъни эни бўйига нисбатан 1:2 бўлиши мумкин, лекин энг мақбул нисбат 1:1 дан 2:3 ни ташкил қилади. Умумий хонанинг нисбий пропорциясини тўғри танлаш хонага мебеллар ва ҳар хил керакли уй жиҳозларини унумли ва қулай жойлаштиришга ва хонани тўғри ёритишга ёрдам беради, хона тўсиқлари ва деворларининг узунлиги переметрининг қисқа бўлишига олиб келади. (расм) Умумий хона даҳлиз билан тўғридан-тўғри боғланган бўлиши шарт. Ошхона билан умумий хона боғлиқлиги қулай, лекин тўғридан-тўғри бўлиши керак эмас, чунки ошхонадан чиқадиган ҳар хил ҳидлар, айниқса қиздирилган ёғ ҳидининг киришидан сақлаши керак. Шунинг учун умумий хона билан ошхона йўлак ёки даҳлиз орқали боғланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Ёзги хона, айвоннинг аҳамияти жуда катта бўлиб, у ёз пайтида умумий хона вазифасини ўтайди ва умумий хонага қараганда ёруғроқ ва салқинроқ бўлади. Шунинг учун умумий хона билан ёзги хона орасига йиғма трансформация тўсиқларни қўллаш ва кези келганда уларни бирлаштириш мумкин бўлишига шароит яратиш зарур.

Умумий хона билан ётоқхоналарни ва иш хонасини тўғри боғланиши қулайликни камайтиради, яъни умумий хонани йўлакка айлантириб, бу хонада эшикларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Шунинг учун қурилиш қоидаси бўйича умумий хонадан фақат биттагина хонага киришга рухсат берилади. расм. Хонадонларда умумий хонани функционал ташкил этиш: аумумий хона ва емакхона қисми бошқа хоналар ва даҳлиз билан боғланган; бтўрт кишилик умумий хонанинг тархий ечимига мисоллар; в-турли пропорцияга эга умумий хона. Одат бўйича зинапояни умумий хона ичига жойлаштириш чиройли кўриниш яратишда фойдаланилади, аммо бу услубни катта бир камчилиги

бўлиб, у ҳам бўлса умумий хона бир неча хонага ўтиладиган хонага айланиб қолади. Шунинг учун, 2-қаватга кўтариладиган зинапояни даҳлизга жойлаштирсак анча унумли бўлиб, қулайлик туғдиради. Умумий хона емакхона ва меҳмонхона вазифасини бажариши учун биз унинг майдонини икки унумли бўлакка бўлишимиз керак булади, бунинг учун хонанинг бир томони чўзиқроқ бўлиши тавсия этилади. Айниқса бундай қилиш бир хонали хонадонларга жуда кераклидир, чунки бу ерда умумий хона ҳам емакхона, ҳам мехмонхона, ҳам ишхона хаттоки ётоқхона вазифасини бажаради. Бундай шароитда умумий хонани 2 та ҳудудга бўлиш керак, яъни меҳмонхона ва емакхона бўлими ҳамда ётоқхона бўлинмасига бўлиниб, ётоқхонани йиғиладиган тўсиқ билан ёки парда билан тўсиш мумкин бўлади. Умумий хона жиҳозлари ўзининг вазифасига қараб қуйидагилардан иборат бўлиши керак: ошхона бўлимига овқатланадиган стол, буфет ёки сервант, стуллар ва стол, мехмонхона бўлимига диван, 2 та кресло, кичкина иш столи ва китоблар учун махсус шкаф ёки жовонлар жойлаштирилиши керак . Бу бўлимда мусиқа асбоблари, телевизор, радиоприемник ва гуллар жойлаштириши керак. Мебел ва жиҳозларнинг сони ва хусусияти умумий хонанинг ҳажми, оила аъзоларининг сони, уларнинг ҳунарига қараб ўзгаради. Аммо ҳар бир ҳолатда мебел ва жиҳозларнинг кўпайиб кетишига ва шу билан бирга ноқулайликлар туғдиришига йўл қўйилмаслиги керак. Хонада бемалол юриш учун йўлаклар қолдириши керак. Кўп хонали хонадонларда битта хонани меҳмонхона учун ажратиш мумкин. Бундай ҳолатда умумий хонанинг ўлчовларини қисқартириш мумкин. Меҳмонхонани умумий хона ёнига жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки булар орасида йиғиштириладиган тўсиқлар ўрнатилиб, вақти-вақти билан уларни бирлаштириб туриш мумкин. Меҳмонхона билан умумий хонанинг ориентацияси ғарбий ва жануби- ғарбийдан ташқари бошқа қолган томонларга қаратилган бўлиши мумкин. Агар бу хоналар шимол томонга қаратилса, унда уларнинг олдига ёзги хона, яъни айвонни жойлаштириш маън этилади. (расм)

расм. Умумий хоналарнинг жиҳозлаш усуллари: I-мураккаб конфигурацияли умумий хоналар; II- ётоқхона билан боғланган умумий хона; III -хеч қайси хона билан боғланмаган умумий хона. Ишчи хона кириш қисмига яқинроқ жойлашган бўлиб, даҳлиз ёки йўлак билан тўғридан-тўғри боғланган бўлиши керак. Бу хонанинг майдони 8-12 м.кв. ни ташкил этиб, ақлий меҳнат қилиш учун мўлжалланган бўлади. Ҳар хил ҳунармандчилик ва санъат, ҳайкалтарошлик, мусиқа, тасвирий санъат билан шуғулланиш учун ҳажми катта ва махсус асбоб-анжомлар билан жиҳозланган хоналар бўлиши керак. Хонанинг кенглиги 2,2 метрдан

кам бўлмаслиги, узунлиги эса 4,5 метрдан ошмаслиги керак. Хона яхлит бўлиб, бошқа хоналарга ўтиш вазифасини бажармаслиги лозим. Иш хонасида иш столи, китоб жовони, диван ёки кушетка, кресло ва стул учун жой бўлиши керак. Иш хона учун ғарб ва жанубий ғарбдан ташқари ҳар қандай ориентация қабул қилиниши мумкин. Агар шарқий ориентация бўлса қуёшга қарши қурилмалар ишлатилиши керак. Ётоқхона лар катта ёшдагилар ва болалар учун мосланган бўлади. Улар 1 ёки 2 кишини жойлаштиришга мўлжалланган бўлади. Ётоқхона яшаш хонаси майдони 2 киши учун 12м 2 дан кам бўлмаслиги керак, ота-оналар ётоқхонаси учун 13-14м 2 тавсия қилинади. 1 кишилик ётоқхона хонаси 8м 2 дан кам бўлмаслиги керак, қайта-тиклаш (реконструкция шароитида, болхона қаватида жойлаштирилганда эса 7м 2 га йўл қўйилади (хонадонда бошқа яшаш хоналари мавжуд бўлган холда). Ота-оналар учун мўлжалланган ётоқхоналарда эмизикли болага жой бўлиши керак. Болалар ётоқхонасида энг яхши санитар гигиеник шарт - шароит зарур бўлиб, бу эса ўз навбатида яхши ухлаш, дам олиш, дарс тайёрлаш ва ўйнаш учун қулайлик яратади. Шунинг учун ётоқхонани яхши ориентация билан таъминлаш керак, яъни бир кеча - кундуз (сутка) да камида 3 соат қуёш нурининг тўғридан - тўғри тушишига имконият яратиш керак. Бунинг учун деразаларни жануб ва шарқий-жанубий тарафга қаратиш лозим. Бундан бошқа ориентациялар болалар ётоқхонасига ярамайди. Ётоқхонанинг кенглиги бир киши учун 2,2 метрдан кам бўлмаслиги, 2 киши учун 2,4 метрдан кам бўлмаслиги, узунлиги эса 4,5 метрдан ошмаслиги керак. Томонлар нисбати эса 1:1 ёки 2:3 бўлиши керак. Кўпинча ётоқхоналар фақат ухлаш учун мўлжалланган бўлсада, одатда у ерда ишланади. Чунки хамма хонадонларда хам ишчихона бўлавермайди. Шунинг учун ётоқхоналар ва болалар хоналарида ишлаш учун столи ҳам бўлиши керак. (расм)

расм. Ётоқхоналарни функционал ташкил қилиш: 1- бир кишилик ётоқхона (8 м 2 ); 2- икки кишилик ётоқхона (12 м 2 ); 3- ота-оналар ётоқхонаси (13 м 2 ) ва гўдак кровати билан (14 м 2 ); 4- қурилма жовонлар билан жиҳозланган ётоқхоналар; 5- қурилма жовонларнинг ўлчовлари. Ёзги хоналар Марказий Осиё иқлими шароитида ҳар бир хонадоннинг энг керакли элементи бўлиб ҳисобланади. Ёзги хоналар йилнинг иссиқ даврида, дам олиш ва хўжалик маиший мақсадда фойдаланиш учун мўлжалланган очиқ (яримочиқ) ёки ойнаванд иситилмайдиган хонадир. Ёзги хоналарнинг қуйидаги турлари бўлади: осма айвон (очиқ балконлар), пешайвон (лоджия), ровон айвон (веранда), терасса. (расм) Агар биз ёзги хоналарга йиғма ёки чиқариб олинадиган деразалар ишлатсак

айвонларни трансформация қилиш йўли билан ёпиқ ҳолатидан очиқ ҳолатга айлантириш мумкин. расм. Хонадонлардаги очиқ хоналар: А) 1- француз балкони; 2- очиқ консолли айвон; 3- бурчакли айвон; 4-5- пешайвон; 6-очиқ терраса (кейинчалик ойнакланиши мумкин бўлган-ровон айвон); Б) айвон ва

пешайвонларнинг тўсиқлари: а-плитадан юқорига кўтарилган тўсиқ; б- плитадан пастга туширилган тўсиқ; в- 9-қаватдан юқори уйларда; г- 9- қаватгача бўлган уйларда; В) терассали уйлар. Ёзги хоналарнинг вазифаси ҳар хил бўлади. Умумий хона ёки ётоқхоналар билан ойнабанд йиғиладиган тўсиқлар орқали бўлинса яхши бўлади ва вақти келганда улар бирлаштирилиб юборилади. Ёрдамчи ёзги хоналар ошхоналар яқинида жойлашган бўлиб, улар ошхона учун омборхона вазифасини ўтайди. Лекин ҳар бир турар-жой хоналари олдига ёрдамчи ёзги хоналар жойлаштириш жуда қимматга тушиб кетади. Шунинг учун лойиҳалаш амалиётида битта универсал ёзги хона ишлатилади. Бундай хона умумий хона ва ошхона яқинига жойлашган бўлиб, улар билан тўғридан-тўғри боғланган бўлиши керак. Ёзги хоналар ўрта ва катта хонадонлар учун умумий хонадон сатҳининг 20% ни ташкил қилиши керак, лекин бу 1 хонали хонадонлар учун кичкинадир. Бундай хонадонлар учун ёзги хона сатҳни салгина оширишга тўғри келади. Универсал ёзги хоналарнинг эни 2 метрдан кам бўлмаслиги керак, чунки шундагина бу ерда стол, стул, супача ва кроватни бемалол жойлаштириш мумкин бўлади. Лекин асосий хоналар ёзги хоналар орқали ёритилса, уларнинг кенглиги 2,5 метрдан ошмаслиги керак. Ойнаванд ёзги хоналар майдони бирхонали квартира учун 5м 2 дан, эни 1,4м; учхоналикда 10м 2 дан кам бўлмаслиги керак. Ёзги хоналардан унумли фойдаланиш уларнинг ориентациясига боғлиқдир. Агар ёзги хоналар шимол ёки жануб тарафга қараб жойлаштирилса, улардан кун бўйи фойдаланиш мумкин. Агар ёзги хоналар шарқ тарафга қаратиб жойлаштирилган бўлса, бу хоналардан эрталаб фойдаланиш ноқулайдир. Ёзги хоналар ғарб тарафга қараб жойлаштирилганда улардан куннинг иккинчи ярмида, яъни пешиндан кейин фойдаланиш қийинлашади, бу хоналарнинг исиб кетишига олиб келади. Шимолга қаратилган айвонлар уй рўзғор буюмларини сақлашга қулайдир.

Жанубга караган хоналардан кун бўйи фойдаланиш мумкин, лекин уларни, албатта қуёшга қарши горизонтал қурилмалар билан жиҳозлаш зарур. Яшаш учун мўлжалланган ёзги хоналарни шовқиндан ва ҳар томонлама кўринишдан ҳимоя қилмоқ зарур. Шунинг учун кўпинча ён томондаги деворлар ёпиқ ҳолатда қурилиши керак. Ёзги хоналарнинг поллари совуқ, яъни муздек, плитка, пластинка бўлиши мумкин. Ёғоч полли хоналар фақат ойнаванд ёзги хоналарда бўлиши мумкин. Хонадондаги ёрдамчи хоналар Даҳлиз хонадонга кириш қисми бўлиб, турли хил вазифаларни бажаради. Шунинг учун унинг лойиҳавий ечимида бутун хонадонни тархи қулай ва унумли бўлишига боғлиқ. Даҳлиз орқали хонадон ташқи муҳит билан боғланади ва уйдан тўғридан-тўғри кўчага, яъни ҳовлига чиқилади. Даҳлиз хонадондаги хоналар орқали бир-бири билан боғланиш маркази ҳисобланиб, бир қанча эшиклардан ташкил топиши мумкин. Ушбу хонага функционал талаб катта бўлиб- бу ерда устки кийим ва оёқ кийимлари ҳамда спорт ва хўжалик анжомлари сақланишига хизмат қилади. Оила аъзолари ва меҳмонлар хонадонга кирганда ечинадилар ва хонадонда чиқаётганда кийиниб, ўзларини тартибга соладилар. Қоида бўйича дахлизни эни 1,4м дан, хонадон ичи йўлаклари, яшаш хоналарига олиб борувчи 1,1м дан, ёрдамчи хоналарга олиб борувчи 0,9м дан кам бўлмаслиги керак. Агар даҳлиз хажми кичикроқ бўлиб қолса, у ерда кўпроқ одам тўпланганда анча ноқулайлик вужудга келади. Шунинг учун дахлизнинг хажмини узунчоқроқ қилиб лойиҳалаш тавсия этилади ва томонлар нисбати 1:2 ёки 2:3 қилиб олинади. Даҳлиз сатҳи майдони 4-5 метр квадратдан кам бўлмаслиги керак. Бу ўз навбатида ойнани, кийим илиш учун жиҳозни, телефон учун тумбочкани, кичкина столчани қулай жойлаштиришга шароит

яратиб беради. Одамларнинг қийналмай ўтиб кетишига, жиҳозларни олиб ўтишига шароит туғдиради. (расм) расм. Даҳлизнинг функционал ечими: а-даҳлиз қисмининг ўлчамлари; б – хонадонда даҳлизнинг хажмий-тархий ечими; в-2-қисмга бўлинган даҳлиз кийим гардероби жойлашган кириш қисми ва тантанавор холл қисми.

Ўрта ҳажмдаги хонадонлар учун даҳлизнинг эни 1,6-2 метр ва узунлиги 3-4 метр бўлиши тавсия қилинади. Бундан ташқари, албатта кийим иладиган шкафни жойлаштириш учун ёпиқ девор ёки токча бўлиши керак. Ҳожатхона ва чўмиладиган хонага даҳлиздан тўғридан-тўғри кириш мумкин, аммо буларга (шлюз) йўлак орқали кирилса даҳлизда эшиклар сони камроқ бўлишига эришилади. Даҳлиз учун табиий ёруғлик бўлиши шарт эмас, лекин иложи бор жойда уни ёритиш керак. Ҳозирги кунда даҳлизларнинг вазифаси ошиб бормоқда ва улар асосий хоналар олдидаги тантанавор кутиш жойларига айланмоқда. (расм) расм. Хонадонларда пешайвон орқали ёритилувчи даҳлизқисмининг тархий ечимлари Ошхонанинг асосий вазифаси овқат тайёрлаш бўлиб, у ерда қулайлик яратилган бўлиши керак. Газ ва электр жиҳозларидан, музлатгичлардан бошқа ҳозирги жиҳозлардан, яъни ярим тайёр озиқ-овқатлардан фойдаланиш фақат овқат тайёрлашни енгиллаштирибгина қолмасдан уларни пиширишни тезлаштиришга олиб келади.

Ошхоналар нафақат овқат тайёрлаш, балки бу ерда овқат ейишга ҳам хизмат қиладиган бўлди ва қурилишни лойиҳалаш амалиётида ошхона, емакхона терминининг келиб чиқишига сабаб бўлди. Бу хилдаги ошхоналарга стол ва стулларни ёки хонтахтани жойлаштириш керак бўлгани учун катта бўлмаган ошхонанинг майдонини кенгайтиришга олиб келди. Авваламбор бу хилдаги емакхона бир хонали хонадонларда ишлатилиб қулайлиги сабабли кейинчалик ўрта ва катта ҳажмдаги хонадонларда ҳам ишлатила бошлади. Умумий хона махсус-емакхонага эга бўлган хонадонлар ушбу хоналардан фақат дам олиш ва байрам кунларида фойдаланадиган бўлдилар. Ошхоналар катта-кичиклигидан келиб чиқиб қуйидагича лойиҳаланади: ошхона-тахмон, ишчи ошхона ва ошхона-емакхонаси билан. (расм) Ошхоналарни жиҳозлаш учун, аввало газ, идиш-товоқларни ювиш учун раковина, маҳсулотларни тайёрлайдиган стол, музлатгич, идиш - товоқлар учун ва қуруқ озиқ-овқатлар учун шкафлар жойлаштирилиши керак. Маълумки, овқат тайёрлаш учун бекаларнинг жуда кўп вақти, кучи кетади. Шу вақтни тежаб-тергаб сарф қилиш учун, албатта ошхонадаги мебел ва жиҳозларни тўғри жойлаштириш керак. Жиҳоз ва мебелларни уч хил жойлаштириш тизими мавжуд: биртарафлама, иккитарафлама ва бурчакли. (расм г) Жиҳозларни шундай жойлаштириш керакки, уларнинг ҳамма элементлари уй бекасига яқин ва қулай жойлашган бўлиши, шу билан бирга табиий ёруғликни тўсмаслиги керак. Шунинг учун жиҳозларни дераза рўпарасидаги девор ёнига жойлаштириш керак эмас. Жиҳозларни бурчакли тарафга жойлаштириш бу талабга кўпроқ жавоб беради. Жиҳозларни бир тарафлама бурчак бўйлаб жойлаштириш анча ноқулайдир. Чунки уй бекаси бу ерда кўпроқ ҳаракат қилишига тўғри келади. Жиҳозларни бурчак бўйлаб жойлаштиришда овқатланадиган столни қулай жойлаштириш мумкин.

расм. Ошхона қисмининг жиҳозланиш қоидалари: б-ошхонадаги жиҳозларнинг ўлчамлмри; в-ошхоналарнинг турлари: 1-ошхона-тахмон; 2- ишчи ошхона; 3,4- ошхона-емакхонаси билан; г-ошхонада жиҳозларнинг жойлашиш схемаси: 1-бир қаторли; 2-бурчакли; 3-икки қаторли: 4-П-шаклда (ошхона майдони 9 м): д-ошхонада энг кам ўтиш йўли ўлчами.

Жиҳозларнинг яна ҳам қулай жойлашиши учун ошхонада оғир бўлмаган идиш-товоқлар учун деворга осма жавонлар ишлатилади. Ошхоналарда табиий ёритиш меъёрига риоя қилиш учун дераза майдонини полга нисбатан майдони 1/8 бўлакни ташкил этса, ундаги табиий ёруғлик яхши ҳисобланади. Ошхоналар шимол, шимолий-шарқ, шимолий- ғарб тарафга қаратилса яхши ориентация ҳисобланади. Ошхоналарни иссиқ тарафга қаратиб лойиҳалашдан caқланиш керак, чунки уларнинг ўзи иссиқ чиқарадиган хона ҳисобланади. Ошхона поллари иссиқ материаллардан, яъни ёғочдан қилинган бўлиб, усти линолум ва бошқа яхши ювиладиган, ёғ шиммайдиган материаллардан қилинса мақсадга мувофиқ бўлади. Ўзбекистон шароитида ошхоналар ёзги хоналар яъни айвонлар билан тўғридан-тўғри боғланиши ва алоҳида шамоллатиш йўлига эга бўлиши керак. Бизда яшаш хоналари билан ошхонани тўғридан-тўғри боғлаб бўлмайди, чунки бизнинг миллий таомлар тайёрлаш учун, aлбaтта пахта ёғи яхшилаб қиздирилади ва бунда жуда кўп тутун ва ҳид пайдо бўлади. Бу тутун ва ҳидларни бошқа хоналарга киришидан сақлаш керак. Қайта тиклаш шароитида 1 хонали хонадонлар учун ошхоналар ва ошхона- тахмонларни 5 м.кв. қилиб лойиҳалаш мумкин. Ошхона майдони, қоида тарзида 8м 2 дан кам бўлмаслиги керак. Хоналарнинг сони ошиб боргани сари ошхона майдони ҳам ортиб боради ва 10 метр квадратга етади. Ошхонанинг кенглиги жиҳозлар бир томонлама жойлаштирилган бўлса 1.8 метрдан кам бўлмаслиги керак. Ошхона - емакхонанинг кенглиги 2,4 метрдан ва жиҳозлар икки тарафлама ёки бурчакли қилиб жойлаштирилган бўлса, унинг кенглиги 2,5 метрдан кам бўлмаслиги шарт. ШНК Санитар-гигиеник хоналар. Бирлаштирилган санитария-гигиена бўлими фақат 1 хонали хонадонлар учун мўлжалланган бўлади ва икки қаватли уйларда алоҳида ҳожатхонаси бор уйларга, мехмонхоналарда ва дам олиш уйларида рухсат этилади, 2 ва ундан ортиқ хонали хонадонларда эса обрезхона бўлимлари алоҳида хоналарга жойлаштирилади. (расм)

расм. А - Санитар гигиеник хоналарнинг хажмий-тархий ечими: 1- хожатхона; 2-ювиниш хонаси; 3-аралаш жиҳозланган санитар тугунлари; Б- Индустриал тайёрланган сантехник хоналар: 1-монолит железобетон санитар тугунлари кабинкалар; 2-панел уйлар учун ишланган санитар тугунлари. Ваннахоналар фақат ювинишгагина эмас, балки кир ювишга ҳам мўлжалланган бўлади. Шунинг учун бу ерга ваннадан ташқари қўл ювиш жиҳози (раковина) ҳам ўрнатилади. Ваннахонада кир ювадиган машина, кийим ва сочиқ иладиган жиҳоз, ойна ва ифлос кийимлар учун қути жойлаштирилган бўлиши керак. Бу жиҳозларни жойлаштириш учун ваннахона маълум бир сатҳдаги майдонга эга бўлиши керак. Ванналарнинг ҳажмлари 1,55x0,75 дан 1,8x0,8 метргача бўлади. Ўтириб ювинадиган ваннанинг ҳажми 1,2x0,8 метрни, қўл ювадиган жиҳоз 0,55x0,45 метрни ташкил этади. (расм) Ваннахона катта намлик хонаси ҳисобланади ва шунинг учун унинг поли, деворлари юқори қисмларида намликка чидамли материаллардан фойдаланиш керак. Полларига керамик қурилиш материалларидан деворлари учун глазур плиткалардан қоплаш керак. Ваннахонани шамоллатиш учун, албатта вентиляциядан фойдаланиш керак. Ваннахонага даҳлиздан, йўлакдан кириш мумкин, яшаш хоналаридан ёки ошхоналардан ваннахоналарга кириш маън этилади. Лекин ривожланган мамлакатларда ҳар бир ётоқхонанинг алоҳида ваннахонаси бор, бизда ҳам ота-оналар ётоқхона учун алоҳида ваннахона лойиҳаланмоқда. Ваннахоналарга табиий ёруғлик тушиши шарт эмас, лекин бизнинг иссиқ иқлимли республикамизда дарча орқали

ваннахоналар шамоллатиб турилса. мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ваннахона эшиклари, албатта ташқарига очилиши шарт. Ҳожатхоналарнинг кенглиги 0,85 метрдан узунлиги эса 1,4 метрдан кам бўлмаслиги керак. Ҳожатхонага йўлак, даҳлиз ёки шлюздан кириш мумкин. Ҳожатхонага шлюз орқали кирилса жуда яхши бўлади, чунки бунда ҳар хил нохуш ҳидлар хонадонга тарқалмайди. Шунинг учун ҳожатхоналарга шамолни тортадиган вентиляция дарчаси ўрнатилиши шарт хисобланади. Санитар тугунлар учун табиий шамоллатиш йўли яшаш хоналаридан алоҳида бўлиши керак. Марказий Осиё иссиқ иқлимида бу шарт-шароитларга риоя қилиниши жудаям зарур ҳисобланади. Чунки иссиқ шароитда ҳар хил нохуш ҳидлар тезроқ тарқалади. Шунинг учун эски уйларда, яъни канализацияси йук бўлган уйларда ҳожатхона ҳовлининг энг узоқ жойига жойлаштирилган.

расм. Сантехник жиҳозлари: а-ванна хонадаги санитар жиҳозларини умумий кўриниши; б-тўғри бўртли кичик ванна узунлиги 1500 мм; в-душ паддони; г- фаянс умивалниги е-фаянс унитази. д-тепага жойлашган бачоги билан.

Ҳозирги замонавий меъёр ва талабларга биноан ҳожатхоналарни иложи бўлса, албатта табиий ёритиш мақсадга мувофиқ бўлади. Хонадонлар икки қаватга жойлаштирилган бўлса, кўп хонали хонадонлар (беш ва ундан ортиқ) учун 2 та ҳожатхона (ётоқхона ва даҳлиз яқинига) жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Даҳлиз олдига жойлаштирилган ҳожатхонада, албатта қўл ювадиган жиҳоз жойлаштирилиши керак, шунинг учун унинг сатҳи кенгроқ қилиб олинади. Ётоқхона яқинида жойлашган ҳожатхонани алоҳида қилмасдан ваннахона билан бирлаштириб юбориши мумкин. (расм) расм . Замонавий сантехник жиҳозлари Йўлак ва шлюзлар. Хонадонларнинг лойиҳа ечимига қараб уларда йўлаклар бўлиши ва бўлмаслиги мумкин, аммо кўпхонали хонадонларда улар жуда керакли элемент ҳисобланади. Чунки яшайдиган хоналар йўлакларга айланмаслиги учун, албатта йўлак ва шлюзлардан фойдаланилади. Йўлаклар 2 хил бўлади: яшаш хоналарига кириш учун ва ёрдамчи хоналар билан боғланиш учун. Яшаш хоналарига кирадиган йўлакларнинг кенглиги 1,2 метрдан кам бўлмаслиги, ёрдамчи хоналарга кирадиган йўлакнинг кенглиги 0.95 метрдан кам бўлмаслиги керак.

Шлюзлар - бу кичкина хоначалар бўлиб, ошхона ёки ваннахона олдига жойлаштирилади, улар тутун ва ҳар хил ҳидларни сақлаш вазифасини ўтайди. Йўлак ва шлюз тепасига шкафлар ўрнатилса уйнинг ҳажмидан тўлиқ фойдаланилади ва анча қулайликлар яратилади. Хоналар ичига қурилган жовон ва шкафларни ишлатилиши кичкина ётоқхоналарни тўсиб қўйишига йўл қўймайди, қулайлик туғдиради. Қурилган жовон ва шкафларнинг кенглиги 0,6 метрдан кам бўлмаслиги керак. Ётоқхоналарга кийим-кечак, кўрпа, ёстиқ сақлайдиган шкаф ёки тахмонлар бўлса бу анчагина қулайликлар яратади. Бундан ташқари шкаф, қурилмалар ошхона учун ҳам зарур элементлардир, чунки улар ошхона майдонининг тўсилиб қолишдан сақлайди ва уй бекасига қулайлик яратади. Ошхонада озиқ – овқатларни ва майда жихозларни сақлаш учун ер сатҳидан 1,8-2 метр юқорида жойлашган осма жовонлар ишлатилса жуда яхши бўлади. Қазноқхоналар. Бу хоналар вақти-вақти билан ишлатиладиган кийимкечак, асбоб-ускуна, челак, пол ювувчи материаллар ва қуруқ озиқ- овқат caқлaшra хизмат қилади. Бу хона хонадонни ҳар хил нарсалар билан тўлиб кетишидан сақлайди. Паст қаватли уйларда бундай хоналар хонадонларни ўзларида, яъни ер остидаги қўшимча хоналарга жойлаштирилади. Кўп қаватли уйларда қазноқхона ер остига жойлаштирилиши эса кўп жойни банд қилади. Шунинг учун одатда кўп қаватли уйларда қазноқҳона қурилмайди. Лекин вақт ўтиши билан уйларни лойиҳалашда қазноқхоналарни қулай жойлаштириш, албатта ҳисобга олиниши керак. Ўзбекистонда шкаф ва қазноқхоналарни айвонларга жойлаштириш кенг кўламда ишлатилади, лекин бу уларнинг майдонини қисқаришига олиб келиш билан бирга ҳаво совугач яъни қиш пайтида эшикни айвон тарафга очишга мажбур бўлинади ва бирмунча ноқулайлик туғдиради. Шунинг учун қазноқхоналарни хонадон ичига жойлаштириш қулайдир. Лифтсиз уйларнинг тархий элементлари

Умумий фойдаланиладиган йўлаклар. Йўлакли тархий тузилмага эга бўлган турар-жой бинолари кам хонали хонадонларда қўлланилади. Бу тузилмадаги уйлар иқтисодий томондан тежамли ҳисобланиб, зинапоялар сонини камайишига олиб келади. Йўлакнинг кенглиги 1,4 метрдан кам бўлмаслиги, кириш эшигидан эса энг узоқ жойлашган хонадоннинг узоқлик масофаси зинапоя лифт тугунидан 25 метрдан ошмаслиги, бу эса энг узун йўлакли уй - жой блокининг узунлиги 50 метрдан ошмаслигига олиб келади. Йўлакларни ён тарафга жойлашган дарчалар орқали табиий ёруғлик билан ёритиш керак. Йўлакларнинг узунлиги кичикроқ бўлса, улар зинапоя, лифт тугуни орқали ёритилиши мумкин. Албатта йўлакни табиий шамоллатиш керак, энг яхши шамоллатишга ён томонга очиладиган деразаларни ўрнатиш орқали эришиш мумкин. Умумий фойдаланиладиган йўлакларнинг поллари енгил ювиладиган ва бўёқлари ўчмайдиган бўлиши керак. Бу талабга керамик плиткалар қониқарли жавоб бера оладилар. Умумий бўлган йўлакларга ҳам худди зинапоялар тугунига қўйиладиган талаблар қўйилади, яъни ер қимирлашига қарши талаблар, ёнғинга қарши талаблар, шунинг учун уларни ёнмайдиган материаллардан қуриш ва улар тутун тўпламайдиган, ер қимирлашига чидамли бўлиб, улар аҳолини қийин, экстремал ҳолатларда тез уйдан чиқиб кетишларига /эвакуацияга/ хизмат қилиши керак. Галереялар. Улар ҳам йўлакларга ўхшаб хонадон ва зинапоя, лифт тугунининг орасида алоқа хизматини ўтайди. Улар жанубий табиий иқлимий ҳудуддаги турар-жойларда қўлланилади. Галереяли тузилмаларда ҳам худди йўлакли тузилмаларга ўхшаб зинапоя тугунининг сони камроқ бўлади, лекин йўлакли тузилмадан фарқи шуки, бу ерда ҳар бир хонадоннинг деразаларини ҳар икки томонга қарама – қарши жойлаштириш имконияти борлиги туфайли яхши табиий /елвизакли/ шамоллатиш имкониятига эга. Галереяли уйларга ҳам худди йўлакли уйларга ўхшаш талаблар қўйилади. /яъни, уларнинг кенглиги 1,4 метрдан кам бўлмаслиги, кириш эшигидан энг узоқ жойлашган

хонадоннинг масофаси 25 метрдан ошиб кетмаслиги керак. Галереялар ер қимирлашига чидамли ёнмайдиган қурилмалардан ва темир бетон, баландлиги 1,2 метрдан кам бўлмаган темир тусиқлар билан тўсилиши керак. Хонадон ичига жойлаштирилган зинапоялар. Бундай зинапоялар икки қаватли хонадонлар учун мўлжалланган бўлиб, уларнинг кенглиги 0.9 метрдан кам бўлмаслиги керак. Оғиш бурчаги эса 1:1,75 дан 1:1,5 зина сатхлари эса 28x16 сантиметрдан 27x17 сантиметргача бўлади. Бу хил зинапояларда бурчакдаги айланали зинапоялар ҳам ишлатилади, лекин булар мебел ва бошқа жиҳозларнн олиб чиқишда, болалар ва қарияларнинг чиқиб тушишида ноқулайлик туғдиради. Зинапояарни даҳлиз, йўлакларда ёки умумий хонада жойлаштириш мумкин. Зинапоя умумий хонага жойлаштирилган бўлса, у хона ичини эстетик бойитишга ёрдам беради, аммо умумий хонани юриб ўтадиган хонага айлантириб анча ноқулайлик туғдириш мумкин. Зинапояларни ётоқхона ёки ошхонага жойлаштириш ман этилади. Хонадон ичидаги зинапояларнинг параметрлари қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: 2h+а=60-64см, Бу ерда, а-қадам оралиғи ўлчами; h-зина поғонаси баландлигининг ўлчами; 6064см-одам ўртача қадамининг ўлчами (расм). Зинапоя маршлари бўйича чиқиб турувчи конструкциянинг пастки қисмигача бўлган масофа 2м дан кам бўлмаслиги керак.

расм. Хонадон ичидаги зинапоя турлари: А - бир маршли зинапоялар; Б – зинапоя остидаги энг кам ўтиш жойининг баландлиги; В – икки маршли зинапоялар. Умумий фойдаланадиган зинапоялар турар уй - жойннинг ташқи муҳит билан қулай ва яхши боғланиши учун хизмат қилади. Зинапоялар ёпиқ зина

тугунининг ичида/ ойнабанд деразалар билан бутунлай ўралган ёки ярим очиқ зинапоя ва очиқ ўралмаган бўлиши мумкин. Очиқ зинапоялар шу жойлашган хона орқали ёритилса, ёпиқ зинапоялар учун алоҳида деразалар ўрнатилиши керак. Ёруғлик тушадиган дарчаларнинг ўлчами ер ўлчамининг 1/15 қисмига тўғри келиши керак ва очиладиган деразалар билан таъминланиши керак. Зинапоя тугуни ва хонадонларга кирадиган эшиклар ёпиқ холда яъни ойнасиз ва ойна /фрамуга/ зич ҳолда ёпилган бўлиш керак. Зинапояларнинг остки қисмидан унумли фойдаланиш учун унинг тагига ҳожатхона, шкаф ёки ҳар хил нарсаларни сақлайдиган жавонлар жойлаштирилиши мумкин. Қурилиш ва лойиҳалаш нормалари бўйича шимол ва ўрта иқлим зоналарида фақат ёпиқ ҳолатдаги зинапоялар ишлатилиши мумкин, лекин амалиёт шуни кўрсатадики, бундай зинапоялар ишлатилган уйларнинг даҳлизлари қиш пайтида жуда совиб кетишини кузатилди, шунинг учун кириш эшиклари 2 қаватли қилиб ёки даҳлиз олдига кичкина даҳлиз /шлюз/ қурилиши керак. Шунинг учун жанубий ҳудудларда иситадиган ва ёпиқ зинапоялар ишлатилиши керак. Очиқ, умумий бўлган зинапоялар фақат 2 қаватли уйлар учун, кўп қаватли уйларда эса эвакуация қилиш учун мўлжалланган бўлади. Тархий тузилмаси бўйича зинапоялар бир маршли, икки маршли, уч ва тўрт маршли бўлади. Зинапоялардаги зиналарнинг сони 18 тадан ошмаслиги керак. Маршларнинг қиялиги нисбати 1:1,75 дан 1:2 гача олинади. 1:2 нисбат кўпроқ амалиётда ишлатилади, чунки бундай зинапоялардан кўтарилиш ва тушиш анча қулай, бунда зинапояларнинг ўлчами 30 ва 15 сантиметрни ташкил этади. Ўзбекистон иқлим шароитида, иссиқ ёз пайтида зинапоялардан кўтарилиш анча қийин бўлганлиги туфайли ўрта ва баланд қаватли уйлар учун зинапоялар нисбати 1:2 қилиб олинади, қаватларнинг баландлиги 3 метр бўлганда 20 та зинача /18 та зинача +2 зинапоя майдончаси/ керак. Демак, бир маршли зинапоялар горизонтал ҳолатда 18x0,3=5,4 метрни, икки маршли зинапоя 9x0,3=2,7 ва уч маршли зинапоя 6x0,3=1,8 метрни ташкил этади.

Маршнинг энг кичик кенглиги 1.05 метр қилиб қабул қилинган. Икки марш орасидаги масофа 30 см. дан кам бўлмаслиги керак. Зинапоя тугунининг ички ўлчами марш ва майдончанинг ўлчами, яъни қаватлардаги ва квадратлар орасидаги йиғиндидан иборат. Қаватлар орасидаги майдончанинг кенглиги маршнинг кенглигидан кичик бўлмаслиги, қаватлардаги эса 15-20 см. кенгроқ бўлиши керак. Андозали (типовой) қурилма элементларининг сонини камайтириш максадида ҳамма майдончалар кенглиги бир хил қилиб (қаватдаги кенглик 4,2 м) олинади (расм). Ишлатилиш жараёнида қулай бўлганликлари ва ишлаб чиқариш оддий ва арзон бўлганлиги учун 2 маршли зинапоялар кўпроқ ишлатилади. Паст қаватли бинолар учун бир маршли зинапоялар ишлатилади, кўп қаватли /лифтлари билан/ бинолар учун 2 маршли зинапоялар билан бирга 3 маршли зинапоялар ҳам ишлатилади. Маршлар орасидаги бўшлиқни эса лифт шахтаси эгаллайди. Юқоридаги кўрсатмалар мажбурий ҳисобланмайди. Айрим ҳолларда умумий композицияга эришиш учун тежамкорлиги камроқ бўлган ечимлар ҳам ишлатилиши мумкин. Тез-тез ер қимирлайдиган шароитда зинапоя тугунларини лойиҳалашда ер қимирлашига қаттиқ қаршилик кўрсатадиган қурилмалар ва 2 тарафлама ўрнатилган эшиклар бўлиши керак. Умумий бўлган зинапоялардан, югуриб чиқиладиган зинапояларни ишлатиш маън этилади. Эвакуация йўллари ва умумий зинапояларга қўйиладиган талаблар. Эвакуация йўллари иккига бўлинади, улардан биринчиси асосий, иккинчиси эса ҳалокат рўй берган вазиятдаги (авария) эвакуация йўлларидир. Асосий эвакуация йўлларига хонадон ташқарисидаги коммуникацияларйўлаклар, зинапоя тугунлари, авария эвакуация йўлларига- ташқи очиқ хоналар-балконлар, лоджиялар, терассалар тегишлидир.

расм. Лифтсиз уйларда зинапоя турлари: а-2 та 4 қаватли уй учун; б- юқоридан ёруғлик тушувчи 2 та 3 қаватли уй учун; в-йўлакли уй учун; г- чиқинди ўтказгичи бор 5 қаватли уй учун; д-бўйлама кўтариб турувчи қурилма олдидаги йиғма зинапоя; е-кўндаланг кўтариб турувчи қурилма олдидаги зинапоя. Секция турар-жой бинолари учун зинапоя тугунларини ишлаб чиқишда секция қаватидаги хонадонларнинг жамланган умумий майдонини, электр таъминоти талабларини, қабул қилинадиган ечимларнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш, яшаш хавфсизлигини ҳисобга олиш тақозо этилади.

Асосий эвакуацион йўлаклар сифатида қуйидагиларни қабул қилиш тақозо этилади. - хар бир қаватда ойна билан қопланган ёруғлик тушиш деразасига эга бўлган одатдаги зинапоя тугунлари – Л1; - том ёпмасидаги очиладиган ёки ойна билан қопланган юқоридаги табиий ёруғлик билан ёритиладиган зинапоя тугунлари – Л2; Л1 типдаги зинапоя тугуни баландлиги 28м гача бўлган турар-жой биноларида қўлланилади. Бунда дераза юзаси 1,2 м.кв. дан кам бўлмаслиги керак. Шамоллатиш ҳар қаватдаги деразаларни очиш йўли билан таъминланади. Л2 типдаги зинапоя тугуни, қоидага кўра, баландлиги 9м дан юқори бўлмаган турар-жой биноларида қўлланади. Бундай турдаги зинапоя тугунининг баландлиги 12м гача бўлган турар-жой биноларига қўллашга ҳам рухсат берилади. Бундай зинапоя тугуни том ёпмасида ойна билан қопланган (ёки очиқ ҳолатдаги) юзаси 4м.кв. дан кам бўлмаган туйник ёки ёруғлик фонарининг мавжудлиги билан характеристикаланади. Л2 типли зинапоя тугунларида эни 0,7м дан кам бўлмаган маршлар орасига ёруғлик ўтиш жойлари ёки ёруғлик шахтаси горизонтал кесимининг юзаси 2м.кв. дан кам бўлмаган зинапоянинг бутун баландлиги бўйича ўрнатилиши кўзда тутилади. Ёнғин содир бўлган вақтда ҳосил бўладиган тутунни бартараф этиш учун том ёпмасидаги ойна билан қопланган ёруғлик тушадиган туйнукларда ёки ёруғлик тушадиган фонарларда очиладиган фрамуга, форточкаларни ўрнатишни кўзда тутиш тақозо этилади. Фрамугалар қўл орқали (бинонинг баландлиги 9м гача бўлганда) ва дистанцион мосламалар ёрдамида очилади (бинонинг баландлиги 12м гача бўлганда). Л2 типдаги зинапоя тугуни, қоидага кўра секция тархининг марказига жойлаштирилади, бунда унинг ҳажмига икки-, уч- ва тўрт маршли зинапояларни жойлаштириш мумкин. Икки ва тўрт маршли зинапоялардан хонадонларга кириш жойларининг эшиклари иккита-қават ва оралиқ

майдончаларга, уч маршли зинапояда эса битта зинапоя майдончасига ўрнатилиши мумкин. Авария ҳолатидаги иккинчи эвакуацион чиқиш жойини (хавфсизлик зонаси) секцияли турар-жой биноларида иккинчи қаватдан бошлаб ҳар бир квартира учун жойлаштиришни кўзда тутиш тавсия этилади. Узунлиги 1,6м дан кам бўлмаган ойна билан тўсилган оралиқлар орасидаги ёки ойна билан тўсилган ва ёзги хона ён девори орасидаги ялпи девор кўринишидаги хавфсизлик зонасидан хонадонлар орқали балкон ва лоджия (жумладан ойна қопланган лоджия) га чиқиш авария ҳолатидаги чиқиш жойи деб ҳисобланади. Қўшни секцияларга, ташқи (очиқ) зоналар, эҳтиёт чиқувлар (аварийный выход), тутун кирмайдиган зинапоялар қошидаги очиқ жойдан ўтиш учун ишлатиладиган ёзги хоналар (балконлар, лоджиялар) ойнакланмайди. Хавфсизлик зонаси-ойналар билан тўсилган оралиқ туйнук ва ёзги хонанинг ён томони орасидаги ялпи девор (туйнуксиз девор) кўринишида бўлиб, ёнғин пайтида одамлар шу жойга келишлари керак. Асосий зинапоя тугуни том ёпмаси усти (кровля)га элтадиган авария туйнуги ва нарвонини ҳисобга олган ҳолда лойиҳалаштирилади. Икки ёки ундан ортиқ сатҳларга эга бўлган хонадонлардаги зинапояларни хонадон ичидаги даҳлизга ёки йулакга жойлаштириш тавсия этилади, шунингдек, бундай зинапояларни умумий хонага ўрнатишга ҳам рухсат берилади. Кўп қаватли турар-жой биноларининг зинапоя-лифт тугунлари Кўп қаватли турар-жой уйларида зинапоя тугунлари тутун қамалиб қолмайдиган бўлиши керак. Ҳозирги пайтда кўп қаватли уйларни қуриш заруриятга айланиб қолди. Бу биноларда ернинг ўрнини алмаштириш учун очиқ ёзги хоналардан фойдаланиляпти, шундай қилиб, бу уйлар ичкарисида қулайликлар барпо қилиняпти. Кўп қаватли биноларнинг камчиликларини камайтиришга вертикал ҳолда ва ер қимирлашига етарли қаршилик

кўрсатадиган қурилмаларни ишлатилиш орқали эришиляпти, бундан ташқари тоза ҳаво алмаштиришни тезлатиш, шаҳар шовқинини юқори қаватларга камроқ эшитилиши, бу уйларни яшашга қулайроқ қилиб мослаштиради . Кўп қаватли турар-уй тархий тузилмасида зинапоя лифт тугуни катта аҳамиятга эга. У вертикал ва горизонтал коммуникациялар тизимида функционал муҳим бўғин бўлиб, инсонларнинг авария холатида эвакуациясини таъминлайди. Турар уйларда вестибюл ва қаватлардаги холлар ечими ёнғинга қарши талаблар билан узвий боғлиқ. Ҳозирги кунда, ёнғин вақтида кўп қаватли тураруй яшовчиларини тез ва хавфсиз эвакуациясини таъминловчи қоидалар ўрнатилган. Кўп қаватли турар-жойнинг зинапоя-лифт тугуни қуйидагилардан иборат бўлиши керак: зинапоя, лифт, биринчи қаватда- вестибюль ва чиқинди йиғиш жойи, бошқа қаватларда эса эшиклар билан ажратилган лифт холлари, бу эшиклардан хонадонларга кириш мумкин бўлган йўлакларга, тутун йиғилмайдиган (ёки оддий) зинапояга, ҳамда чиқинди йиғиш жойига ўтиш мумкин. (расм) Тўққиз қаватгача бўлган секцияли турар-уйларда ёнғинга қарши чоратадбирларни қўллаш талаб қилинмайди. Хонадонлар бир зинапояга (оддий) чиқиш жойидан ва секциядан секцияга ўтувчи балконлардан иборат бўлиши ёки кўндаланг ён томонли секцияларда ташқи зинапоялар бўлиши керак. Тўққиз қаватдан юқори бўлган турар-жойларда зинапоя-лифт тугуни аҳамияти ошади ва зинапоя катаги тузилмаси ўзгаради. Ёнғинга қарши меъёрлар тутунга тўлмайдиган уч турли зинапоя тугунларини кўзда тутади, турар-уйларда эса улардан фақат иккитаси ишлатилади. Биринчи тур зинапоя тугунида ташқи муҳити орқали кириш-чиқиш жойига эга бўлиши, балконлар, лоджиялар, очиқ ўтиш жойлари, галереялардан иборат бўлади. Иккинчи тур зинапоя тугуни ёнғин вақтида ҳавони ҳайдовчи қурилмага эга бўлади (расм). Бу уйларда яшовчилар

вертикал ҳаракат учун ҳар доим фақат лифтдан фойдаланишади, зина эса авария ҳолатида фойдаланиш учун мўлжалланган деб ҳисобланади. Биринчи тур зинапоя тугунининг ёнғин вақтида тутунга тўлмаслиги мақсадида, унинг турар-жойдаги барча коммуникацион хоналардан тўлиқ изоляцияси (ҳимояси) кўзда тутилган. У бевосита фақатгина ташқи муҳит билан боғланган бўлиши керак, биринчи қаватдаги ундан чиқиш эса тўғридан-тўғри кўчага олиб чиқиши керак, бу ундан хавфсиз фойдаланишни кўзда тутади. расм. Тутун йиғилмайлиган зинапоя-лифт тугуни: а – секцияли уйларда; б – йўлакли уйларда; + − ҳавони ҳайдовчи қурилмани ифодалайди.

расм. Кўп қаватли уйларда фойдаланиладиган зинапоялар схемаси: а – балкон орқали ўтиладиган тутун йиғилмайдиган зинапоя (1-тип); б - ёнғин вақтида ҳавони ҳайдовчи қурилмаси бўлган балкон орқали ўтиладиган тутун йиғилмайдиган зинапоя: 1 – ёнмайдиган девор, 2 – ҳавони ҳайдайдиган канал (2-тип), + − ҳажмдаги ортиқча босимни ифодалайди. Тўққиз қаватдан юқори бўлган секцияли уйларда, одатда, биринчи тур зинапоя тугуни ишлатилади, лекин иккинчи тур зинапоя тугуни балконга чиқишсиз, ҳавони сунъий ҳайдаш йўли билан рухсат этилади. Ёнғин вақтида бу эвакуация тизимига қўшимча сифатида, ўзаро балкон ёки лоджия билан боғланган у секциядан бу секцияга ўтиш имконияти кўзда тутилган бўлиши керак. Бурчакли секцияда ташқи эвакуацион зиналарга ўтиш мумкин, улар турар-уй кўндаланг ён томонли (четида) жойлашиб, бешинчи қават сатҳигача тушади. Лифтлар вертикал алоқанинг энг осон воситаси бўлиб, 5 қаватдан юқори бўлган биноларга ўрнатилади. Лифтлар кабиналари шахта ичида, зинапоялар билан бирга ўрнатилади. Лекин лифт шахталари алоҳида хоналарда ҳам

бўлиши мумкин. Лифтларнинг борлиги бизни зинапояларни ўрнатишдан озод этмайди, чунки зинапоялар аҳолини эвакуация қилишда энг ишончли воситадир. 6 қаватдан 9 қаватгача бўлган уйларда ҳар бир зинапоя катаги ахоли учун лифт 320 кг юк кўтарадиган, 9 қаватдан ортиқ биноларда эса аҳоли учун 500 кг. юк кўтарадиган қилиб ўрнатилади . Хонадонларда шовқинга қарши, яшаш хоналари билан чегарадош деворларга лифт шахталари жойлаштирилмайди. Лифт эшиклари вестибюлга ва қаватдаги холларга очилади. (расм) Лифтларнинг зарурий сони, уларнинг юк кўтармаси ва тезлиги – турар- жой қаватига ва секция ёки йўлакнинг ҳар бир қаватида жойлашган хонадонларнинг умумий майдони йиғиндиси билан аниқланувчи лифт юкламасига кўра қабул қилинади. Лифт эшиклари бир томонлама ёки бирбирига қарама-қарши жойлашиши керак. Лифт олдидаги бўш жой ўлчами лифт юк кўтармаси ва лифтнинг жойлашишига боғлиқ. Лифт олдидаги майдонча кенглиги 120 см дан кам эмас (юк кўтармаси 400-320 кг бўлган лифтлар учун) ва 160-210 см (юк кўтармаси 630-500 кг бўлган лифтлар учун) бўлиши керак. Чиқинди ўтказгичлар беш қаватдан ортиқ бўлган турар уй - жойларда ўрнатилади ва чиқинди маҳсулотларини уйдан йўқотишга хизмат қилади. Ҳар бир хонадон учун чиқинди ўтказгич ўрнатиш тавсия этилмайди, чунки бу уларнинг сонини кўпайишига ва бадбўй ҳид тарқалишига олиб келади. чиқинди ўтказгичлар кўпинча зинапоя тугунининг зинапоялар оралиғидаги майдончага ўрнатилади. Чиқинди 1-қават ёки ер ости қаватига жойлашган қабул қилиш камерасига ташланади, у ердан эса махсус машиналар орқали олиб кетилади. Чиқинди ўтказгичларни кабиналар билан ўраш маън қилинади, чунки бу ҳолатда уларни ишлатишни кузатиш қийин бўлиб қолади. Галереяли уйларда чиқинди ўтказгичларни ўрнатиш тавсия қилинмайди, чунки қишнинг совуқ пайтида улар яхлаб тиқилиб қолиши мумкин.

расм. Кўп қаватли турар-жой биноларида ишлатиладиган лифтлар: А – 400 кг, 630 кг, 320 кг, 500 кг юк кўтарувчи йўловчи лифтлар; Б – лифт шахтаси бўйича қирқим.

Адабиётлар: 1. Убайдуллаев Х.М., Инагамова М.М. Турар-жой ва жамоат биноларини лойиҳалашнинг типологик асослари: Дарслик. - Т.: Voris- nashriyot, 2005. 2. Абдужаббарова М.Т. Турар-жой биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2018. 3. Қодирова С.А. Жамоат биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2015. 4. Иногомов Б.И. Замонавий бино ва иншоотларни лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2010. 5. Убайдуллаев Х.М., Хидоятов Т.А, Абдурахманов Й.И, Коробовцев Г.И., Мансуров Я.М. Архитектуравий лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2012. 6. Убайдуллаев Х.М., Махмудов В.М. “Методика архитектурного проектирования” Тошкент,ТАҚИ, 2010 й., ўқув қўлланма. 7. Хидоятов Т.А., Кадирова С.А., Магомедова Ф.Х. “Архитектура общеобразовательных школ Узбекистана”. Ташкент 2005 г. 8. Қодирова Т.Ф. Ўзбекистоннинг истиқлол йиллари меъморчилиги: Ўқув қўлланма., ЎАЖБНТ маркази, 2004 й. Рожин И.Е., Урбах А.И. Архитектурное проектирование общественных зданий и сооружений : Учебник., - М.: Стройиздат. 1990 г

Похожие

Қурилиш материалларининг таркиби, структураси ва хоссаларининг муносиблиги

Турар-жой биноларини лойиҳалаш асослари

Лифтсиз турар-жой бинолари

Турар жой бинолари

Саноат биноларини лойиҳалаш асослари