Ёруғлик - Архтектура - Рефераты

Ёруғлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Ёруғлик. Режа: 1. Ҳаво. 2. Тупроқ. 3. Рельеф. 4. Ёғоч ўсимликларининг декоратив сифатлари.

Ёруғликка бўлган муносабатга кўра ёғоч ўсимликлар ёруғликсевар, салга чидамли ва яримсояга чидамли турларга бўлинади. Ёруғликсевар дарахтлар – саксовул, оқ акация, альбиция, қайин, тилоғоч, ботқоқ кипориси, Виржиния можжевильники, ясси шохли(биота), оддий қарағай, платон Қрим қарағайси, Пенсильвания ясени, оддий ясен, Япония сафароси, оқ тут, паст бўйли вяз, клен, Греция ёнғоғи, қора терак, оддий нок, эман, буталар- гребеншик (турли хили) , ингичга баргли лох, қум акация, кумушранг чингиль, амарфа, лабурнум, спирея (турли), четан (рябина). Ярим сояга чидамли дарахтлар- кумушранг липа, лола дарахти, скушпия, оддий рябина, черемуха, веймут қарағайи, йирик гули могнолия, қора ольха, оддий можжевильник; буталар- қор меваси, сариқ акация, япон бехиси, юмалоқ баргли бояришник, магония ва бошқалар. Ёруғлик, иссиқлик каби ўсимликлар ҳаётида энергетик омил ҳисобланади. Тўла ёритилганда ўстириш жарайонлари бостирилади ва ўсимлик организмининг ривожланиш жарайонлари тезлашади. Ёруғда ўсувчи ёғоч жинслари гуллаш даврига ва мева тушиш даврига олдинроқ киради, уларнинг мевалари ҳосили сояда ўсадиганларга қараганда мунтазам ва кўпроқ бўлади. Иссиқликдан фарқли равишда ёруғлик ёғоч ўсимлигининг ташқи қиёфасига кўпроқ шакллантирувчи таъсир кўрсатади. Масалан, ёруғликда ўсган дарахтлар конуссимон пояга эга, ерга яқин жойдан йўғон шохларга эга бўлиб, тепа қисми кенг бўлади. Ўрмонда ўсган дарахтларнинг пояси шохлардек тозиланган текис, деярли цилинрдсимон шаклда бўлади, унинг тепа қисми унча катта бўлмайди. Турли хилдаги дарахтлар ва буталардан гуруҳлар тузиб, уларнинг ёруғликка бўлган муносабатини қатъий ҳисобга олиши керак. Гуруҳ бу ҳисобсиз, одатда, жонли бўлмайди. Ёғоч жинсларининг яшаши ва меъёрида ривожланиши учун ёритишнинг интенсивлиги (ёруғлик кучи) ва давомийлиги (кукуннинг узунлиги) аҳамиятга эга.

Ёғоч жинсларнинг ёруғликка бўлган талабининг айрим кўрсаткичларига баргининг шакли хизмат қилиши мумкин. Барглари мураккаб ва кенг бўлмаган ёғоч жинслари одатда ёруғликни яхши кўради, йирик оддий яхлит баргли жинслар эса одатда сояга чидамли бўлади. Кесилган барг шаклидаги ва “рангли” лар ёруғликка анча талабча н бўладилар. Ёруғликка талаб туради. Ёғоч жинсларининг иссиқ жойлардан анча совуқроқ жойларга силжишида (маданиятда) ёруғликка бўлган эхтиёж ортади ва аксинча. Бундан ташқари, ёруғликка талаб озиқланиш шароитларига боғлиқ: кучсиз тупроқда ёруғликка бўлган талаб ортади. Ёғоч жинсларининг интенсив ёруғликка бўлган талаби уларнинг муҳим хусусияти ҳисобланади ва мазкур жой учун жинсларни танлашда ва жинсларнинг ўсимликларга қўшилишида доим ҳисобга олиниши керак. Акс ҳолда ёруғлик етишмаслиги ўсимликларнинг ривожланишига ва уларнинг декоратив сифатларига салбий таъсир кўрсатади. Ёруғликсевар турларга яхши ёритилган жойлар ажратиши, уларнинг массивларда салсеварларга қараганда сийракроқ қилиб ўтказиш керак; чунки поянинг сояда қолган новдалари тезроқ ўлади. Сояга чидамли дарахтлар ва буталар массивлар ичига ёки шимолий томонга мўлжалланган четига ўтказилади. Сув- ўсимликларнинг ҳаёти (уруғнинг униши, ўсиш, ассимиляция жарайонлари) усизмумкин бўлмаган зарур элемент. Сув ўсимликка тупроқдан томирлари орқали келади, шунинг учун тупроқнинг намлиги унинг сув Билан таъминланганлик кўрсаткичи ҳисобланади. Ўсимликларнинг нормал ривожланиши учун ҳавонинг намлиги ҳам катта аҳамиятга эга. Ҳавонинг нисбий намлиги камайиши билан тупроқдаги сувнинг буғланиши, шунингдек уни ўсимликлар томонидан истеъмол қилиниши сезиларлижаражада ортади. Ёғоч жинсларининг кўпчилик турлари учун энг қулай ҳаво намлиги 70-80% ҳисобланади. Бундай шароитларда фотосинтез яхшироқ кечади. Ўзбекистоннинг турли районларида вегетация даврида ҳавонинг ўртача кўп йиллик нисбий намлиги 10дан 25%гача оралиқда

ўзгариб туради, бунда июл-август ойларида у энг паст даражада бўлади. Нам ҳавода ўсимликлар намликни камроқ буғлантиради, ўсиш кўчаяди; қуруқ ҳавода эса аксинча. Нисбатан иссиқ қуруқ қишларда ўсимликларда новдаларнинг баъзан қуриб қолиши кузатилади. Тупроқ ва ҳаво намлиги шароитлари ўсимликларнинг ташқи кўринишига, уларнинг анатомик тузилишига ва физиологик вазифаларига таъсир кўрсатади. Қурғоқчилик районларида ўсимликларда барг пластинкаси кичраяди, туклар сони ортади, мум пайдо бўлади. Ёғоч жинсларини сувга эҳтиёжига кўтара уч гуруҳга ажратиш мумкин: 1. намликка талабгор (гигрофитлар)- ортиқча намланган тупроқларда ўсади (ботқоқ кипариси, толлар, лапина, терак, қора ольха ва бошқалар): 2. намликка ўртача талабгор (мезофитлар)- етарлича намланган жойларда табиий равишда ўсиб чиқади (барглардан –амур бархати, қалин қайин, силлиқ вязь, клен-явар, ўткир баргли клен, майда баргли липа, магнолия, оддий рябина, оддий ясен; игнабарглилар – тиканли арча, кумушсимон арча, тисс); 3. намликка талаби кам анча қуруқ ёки камроқ қуруқ ўсиш жойига қониқиб яшайди (барглилардан – Япон беҳиси, айлант, қайрағоч, оқ акация, аморфа, қайин, оддий брючина, каркас, бояришник, пас бўйли вяз, олча, гледичия ва бошқ.; игнабарглилардан – биота, тиканли арча, виржиния ложжевельники, қоғоз можжевельники, Қрим қарағайи, оддий қарағай). Ярим саҳро ва саҳролардаги ёғоч ўсимликлари намликка талаби наҳоятда камдир. Суғориладиган ерлардаги атмосфера ёғинлари ассортиментни танлашда ҳол қилувчи омил бўла олмайди. Суғорилмайдиган чўл ҳудудларида ёғинлар кенгбаргли ёғоч жинсларининг ҳаётини таъминлай олмайди. Бу ерда кўкаламзорлаштириш учун саксовул, черкез, қандиш, қум акацияси ва бошқа шу каби қурғоқчиликка чидамли турларини танлашга тўғри келади. Ўзбекистонда ўсимликлар интродукциясива акклиматизацияси

муваффақиятлари кўкаламзорлаштирувчилар учун жинслар ассортиментини кенгайтириш имконини беради. Парклар ва ўрмон паркларни лойиҳалашда баъзан сув тошқинлари пайтида сув босадиган дарёларнинг сувлоқ тошқинлари пайтида сув босадиган дарёларнинг сувлоқ пичанзорларида пастқам ерларни ўзлаштиришга тўғри келади. Бундай участкаларда илдиз сиситемасини узоқ вақт сув босишишин зарарсиз кўтара оладиган ёғоч жинсларинигина ўтказиш мумкин (5-жадвал). Ҳаво. Ўсимликларнинг ҳаёти таркиби жуда муҳимдир. Кислород ўсимликлар учун нафас олишига зарур, карбанат ангидрид гази эса – органик моддалар фотосинтези учун зарур. Ҳавода кислород миқдори етарли, тупроқда эса у кўпинча етишмайди, айниқса у кучли зичлаштирилганда (шаҳар паркларида, кўча ва ҳовлидаги дарахт экилганда). Кўча қопламлари ҳам аэрацияни қийинлаштиради. Ер устидаги қатламда карбанат ангидриди газининг манбаи куйиш, ўсимликлар ва ҳайвонларнинг нафас олиши ҳисобланади, лекин тупроқ организмларининг ҳаёт фаолияти – бактериаллар ва замбуруғларнинг ҳаёт фаолияти ҳисобланади. Ҳавонинг секин ҳаракатида, масалан, ўрмонда, углерод икки оксидининг миқдори икки, уч марта ортиб кетади, фотосинтезнинг самарадорлиги эса бир неча марта ортади. Саноат шароитида ёнилғининг турли хилларининг ёнишида атмосферага кўтарилаётган карбонат ангидрид гази ўсимликларнинг самарадорлигини оширилади. Бунинг сабаби шундаки, саноат корхоналари, иссиқлик электростанциялари, иситиш қозонхоналари, темир йўл ва автомобиль магистраллари яқинида ҳаво қурум, углерод оксиди гази, карбонат ангидрид, хлор, азот оксиди, фенол ва бошқа захарли моддаларга, кўпинча кўп миқдорда бўлган ўсимликлар ҳаёти учун зарарли чиқиндилар билан ифлосланади. Бу аралашмаларнинг зарали таъсирида ўсиш камаяди, айрим шохлари ҳалок бўлади, барглар зараланади ва тушади, гуллаш ва мева бериш

даражаси пасаяди. Сусайган ўсимликлар етарли миқдорда озуқа моддаларни тўплай олмайди, кўпинча замбуруғ кассаликларига дучор бўлади, ва ўзининг табий қоришига етмасдан анча олдин ҳалок бўлади. Ўсимликлар учун олтингугурт гази, хатто 0, 001% концентрацияда ҳам жуда заралидир. Шунингдек, углерод оксиди (ис гази), сероводород, азотли ва хлорли бирикмалар жуда ҳам зарали. Бундан ташқари, қурум ва чанг барглар устига тушиб, хужайраларини беркитиб қўяди, бу эса фотосинтезнинг сусайишига олиб келади. Ёғоч ўсимликлар уларга тансиқ (заҳарли) газсимон бирикмаларнинг таъсирига турлича муносабатда бўладилар. Эволюция жарайонида улар ҳавода заҳарли газлар бўлиши каби экологик омилнинг таъсирига мослаша олмадилар. Аммо уларнинг қурғоқчиликка нисбатан айрим мослашиши хоссалари заҳарли газсимон аралашмаларга қарши таъсир этувчи омил бўлди. Дарахтлар ва буталарни жуда газга чидамли, ўртача газга чидамли ва газга чидамли бўлмаган турларга бўлинади. Барглаш пастга қараб осилган ўсимликлар ҳисобланади (лох, облепиха ва бошқалар), қизил-баргли шакллар (бар-барис, оддий барбарис, қора қизғиш, оддий вяз, қор меваси, ясен баргли клен, от кашитон, қизил, Канада тераги, сирень, магопия, диервилла, ўткир баргли клен, биота, оқ тут, виржиния ва бошқ.) Улар қисқа вақт ичида газлар зарартирган органларини тиклай оладилар. 1 -жадвал Гурух Жинси Сув босимининг йўл қўйиладиган давомийлиги, кун

I II III IV V VI Толлар : сариқ , шелюга , синувчан ( ракета ), оқ тол , қора тол , кулранг тол ( туронга ) . Балль толи ва бошқ. Экзотик ўсимликлардан:ботқоқ кипариси, метасеквоя. Оқ тол, қора ольха, кулранг ольха. Тераклар: қора,оқ, оддий черёмуха. Силлиқ вязь, осина. Оддий аморфа, эман, Пенсильвания ясени. Оддий арча, ўткир баргли клен, майда баргли липа, оддий ясень 80 ва ундан ортиқ 60 ва ундан ортиқ 40 ва ундан ортиқ 30 ва ундан ортиқ 20 ва ундан ортиқ 15 ва ундан ортиқ Оқ акация, аморфа, чубушник, ёввойи узум, оқ тол, қора смородина, сибирь олмаси, толбаргли спирея, татарча клен, пирамидасимон терак, бальзам терак, тиканли арча, ўртача газга чидамли дарахтлардир. Улар ноқулай шароитларга қийин чидайди, лекин яшай олади. Кўпгина игнабарглилар, айниқса арча ва қарағай, барглилардан йирик баргли липа, қалин қайин, оддий рябина ва бошқалар газга чидамли эмаслар гуруҳига киради. Шимолга чидамлилигига кўра дарахтлар ва буталар шамолга чидамли ва шамолга чидамсиз гуруҳларга бўлинади. Биринчисига оддий эман, оқ ва қора терак, лола дарахти, ўткир баргли клен ва дала клени, йирик гули магнолия, қарағайларнинг айрим турлари киради. Шимолга чидамсиз гуруҳга – оқ акация, оқ тол, теракнинг айрим турлари киради. Енгил тупроқда айрим турлар шамолга чидамсиз бўлиб қолади (қарағайлар ва бошқ.). Кучли шамолларнинг таъсири ҳам дарахтларга салбий таъсир кўрсатади: барглар узилади, шохлари синади, бир томонлама, “байроқсимон” шаклга эга бўлувчи тепа қисмининг тавсифи ўзгаради.

Иссиқ шамоллар (афғони, гаримсель) таъсирида барглари майда, анча қалин бўла бошлайди, баъзан эса қурийди ва тушиб кетади. Дарахтлар ва буталар шохланиб кетади. Тупроқ. Мазкур об-ҳаво шароитларида тупроқнинг кимёвий таркиби ва физик хоссалари ўсимлик қопламаси ваунинг ривожланишининг кўринма таркибини аниқлайди. Турли хил ўсимликларнинг тупроққа бўлган талаби бир хил эмас. Бу белгисига кўра уларни уч гурухга ажратиш мумкин; 1. тупроққа талабчан: эман, қайрағочга ўхшаган дарахт, клен, арчалар, ясень, қора олька; 2. ўртача талабчан: оддий арча, ясень баргли клен, қрим қайрағочи; 3. талабчан бўлмаган; айлант, сариқ акация, осилган қайин, гребеншик, толлар, лох, маклюра, виржинияложжевельники, оддий можжевельник, тоғ қайрағи, теракларнинг баъзи турлари (оқ, қора), тут. Шундай ўсимликлар гуруҳи мавжудки- пламмофитлар улар қумда яшашга мослашгандир. Қум босганда улар қўшимча илдиз ҳосил қилади, бу илдизлар узунлиги бир неча ўнлаб метрга етади. (айрим турлариники жузгуна 30м ҳам етади). Бундай ўсимликларга жузгундан ташқари қум акация, саксовул киради. Илдизида тугунакли бактериялар бўлган ёғоч жинслари ҳаводаги азотни тутиб олади. Улар гумуси кам бўлган тупроқлардагина ўсибгина қолмай, балки уни азот билан тўйинтиради ҳам (оқ акация, ракетник, кульранг олха, лох, облепиха ва бошқ). Шундай ёғоч жинслари ҳам борки, улар тўпланган ерларда ҳам ўсади. Улар тупроқда 2-3 % гаса хлорли натрий бўлганда ҳам чидаб ўсади(солянка, гребешник, саксовул, совун дарахти). Бундай шўрланганлик бош ўсимликлар учун ҳаракатлидир. Ботқоқ кипариси, рододендронлар, гингко тупроқда оҳак бўлишини кўтара олмайди. Бошқа жинслар (ясень, липа, лавр, европа маслинаси) оҳакли тупроқ бўлишини талаб этади. Айлант (Хитой ясени)

нефть билан ифлосланган тупроқда ўсиши мумкин. Шунинг учун ўсимликларни экишини лойиҳалашдан олдин тупроқ шароитлари текширилиши керак. Агар кўкаламзорлаштириш объектига асос солишда тупроқни жиддий яхшилашнинг имкони бўлмаса, ҳар бир конкрет участка учун тегишли жинени танлаб экиш керак. Рельеф. Жойнинг рельефи (текислик ёки паст-баланд, тоғли, денгиз сатҳидан баландлиги, ён бағирларнинг қиялиги, уларнинг экспозицияси) ўсимликларнинг ўсишива ривожланишига кучли таъсир кўрсатиб, микроиқлим шароитларни (ёритишдан, иситишдан фарқрлиги, ҳаво ва тупроқ намлиги, шамол режими ва бошқ.), шунингдек тупроқ қопламасининг характерини ўзгартиради, буларнинг барчаси пировардида ўсимликларнинг кўриниши таркибига таъсир кўрсатади. Тоғли туманларда рельефнинг аҳамияти айниқса кескин намоён бўлади, аммо пас баланд рельефли жойларда ҳам (тепаликлар, адирлар) ёғоч ўсимликларнинг ўсиш кўрсаткичлари анча ката миқдорда ўзгариб туради. Шунинг учун боғ барпо этиш масалаларини ҳал этишда ёғоч жинсларини тўғри танлаш ва уларни жойлаштириш учун табиий ўсимликлар қопламасининг ривожланишини синчиклаб ўрганиш микроиқлимий ва тупроқ шароитининг бутун мажмуини ҳисобга олиш зарур. Ёғоч ўсимликларининг декоратив сифатлари. Ёғоч ўсимликлар деб ер усти қисмлари ёғочли бўлган кўп йиллик ўсимликларга айтилади. Ер ости қисмларининг ривожланиш характерига кўра улар дарахтларга, буталарга, ярим буталарга, лионаларга бўлинади. Дарахтларда яхши ифодаланган бита поя бўлади, улар катта ўлчамларга эга бўлиб, одатда буталарга нисбатан узоқ вақт яшайди. Буталар нисбатан ўлчамлари унча катта бўлмайди, улар илдизидан бошлабоқ бир неча деярли тенг қийматли шохлари бўлиб, одатда дарахтлардан кам яшайди. Ярим буталар дарахт ва майса ўсимликлар ўртасидаги ҳолатини эгаллайди. Шохлари тўн фақат пастки қисми ёғочлашиб, юқори қисми эса майсали

бўлиб қолиб, ҳар йили ўлади. Ярим буталар қаторига пояси бир ёшида тўла ёғочлашса ҳам, иккинчи йили гуллаш ва мева бериш циклларини тугатиб, ўлади (малина). Аланалар – кўтариш ва таянчга маҳкамлаш учун махсус мосламалар билан таъминланган, таянчга мухтож бўлган узун шохларга эга ёғоч ўсимлигидир. Доимо кўм-кўк ва барги тушувчи ёғоч ўсимликлар фарқ қилинади. Доимо кўм-кўк дарахтлар ва буталар кўп йиллик барг ёки игнали баргларга эга бўлиб, улар ҳаммаси бирдан тўкилмай, балки аста-секин тўкилиб янгилари билан алмашиниб туради, шу сабабли ҳам ўсимлик доимо барг билан қопланган бўлади. Баргни тўкувчи ўсимликлар ноқулай вегетация даврикелиши билан (тропик ўрмонларда қурғоқчилик даврида ёки қишда) барча баргларини тўкади. Кўкаламзорлаштириш учун ёғоч ўсимликларининг муҳим хоссаларидан бири унинг декоративлиги бўлиб, у тепа қисмининг шакли, зичлиги, шакллардаги баргларининг шакли, катталиги, ранги ва жойлашуви, гуллашининг ранг-баранглиги ва мева қилиши билан белгиланади. Тепа қисмининг шакли (12-расм) – ёғоч жинсларининг муҳим декоратив белгиларидан бири бўлиб, у шохлар системаси билан аниқланади. Тепа қисмининг шакли ёзда ҳар хил бўлиши мумкин, у дарахт ёшига қараб ўзгариб туради. Тепа қисмининг табиий ва сунъий шакллари фарқ қилинади, сунъий шакли қирқиш натижасида ҳосил қилинади (шаклга солинади). Ёғоч ўсимликлар тепа қисмининг учрайдиган барча шакллари амалий мақсадлар учун қуйидагиларни келтириш мумкин: 1. бетартиб ( нотўғри ): вяз, эман, тол, оқ терак, оқ тут ва бошқалар; 2. пирамидасимон (коннуссимон, урчуқсимон, устунсимон): пирамидасимон эман, ўткир баргли клён, пирамидасимон терак, ғарб туси, биота ва бошқалар; 3. овал (элменсимон) ва унинг вариантлари: каштан, клён ва бошқалар; 4. тухумсимон: липа, Веймут қарағайи; 5. тескари тухумсимон: Сирия гибискуси;

6. зонтсимон: айлант, альбиция, Итльян қарағайи; 7. шарсимон (штамбли ва шохли): патсимон шохли қарағоч, сафара, Сибирь олмаси, сирень ва бошқалар; 8. ғамгин: эгалган берёза, вавилан толи ва оқ тоя; 9. чирмашадиган (лианасимон) : узум, жимолость; 10. ерга ёзилувчи: қозоқ можжевильники, қизилча; 11. ёсти қсимон: Лавсан кипариси, микробиота; Ҳар бир ёғоч жинсига тепа қисмининг шакли ўзига хос бўлади. Ўртача ёшда ўртача ривожланган дарахтнинг тепа қисми шаклини умумий деб ҳисоблаш лозим, чунки ёшига қараб у ҳам ўзгаради. Масалан, Қрим қайрағочи, оддий қайрағочнинг тепа қисми 5-10 ёшида кенг пирамидасимон бўлса, ўрта ёшида – кенг овалсимон, қари- дарахтлар эса- соябон шаклида бўлиб қолади. Тепа қисми шакли фақат ёшига қараб эмас, балки етишиш шароитларига кўра нотекис ёритилиши, шимолнинг таъсирига кўра ҳам ўзгаради. Бундай ўзгариш фақат тепа қисмининг шаклига кўра эмас, балки баргларнинг орнаментига кўра, гулларнинг рангига кўра ҳам тепа қисмининг шакли мазкур тур учун умумий бўлганлардан фарқ қиладиган барқарор ҳар хилликларни ҳосил қилишга мойиллик барча ва игна баргли ёғоч жинсларида учрайди, доимо кўм-кўк бўлганларда эса намроқ учрайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Горохов. В.А. Лунс Л.Б., Росторгув О. Инженерное благоустройства городских территорий. М. Сройиздат.1985. 2. Боговая И.О., Теодоронский В.С. «Озеленение населенних мест». М.»Агропромиздат». 1990. 3. Лунс Л.Б. «Городское зеленное строителство. М. 1996. 4. Консепция развиция градостроителства Узбекистана в условиях 5. формирования новых социално-экономических отношений. Т, ТАСИ 2008 6. www.edu.ru 7. www.som.pu.ru

Похожие

Саноат биноларида ёруглик ва ҳаво алмашуви

Саноат бинолари деразалари

Хонадоннинг таркиби ва жиҳозлари

Ойна солиш ишлари вазифалари

Саноат биноларининг ҳажмий режавий ечими