Молдаван адабиёти - Литература - Рефераты

Молдаван адабиёти

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Молдаван адабиёти Молдаванлар узоқ вақт 1940 йилгача ҳозирги Молдова ва Руминия республикалари худудида яшаб келганлар. Халқ кўпроқ боярлар Руминияси зулми остида ҳаёт кечирди. Уруш арафасида улар яна собиқ Иттифоқ таркибига киритилди. Шунингдек бу халқ адабиётининг шаклланиши ва ривожланиши ҳам жуда нотекис кечди. Бу адабиёт ўзига хос мураккаб тараққиёт йўлини босиб ўтди. Чунончи, милодий II-III асрларда молдаван халқининг тили ва адабиёти тараққиётига юнон тили ва адабиёти кучли таъсир ўтказган бўлса, V асрдан кейин, унинг миллий адабиёт бўлиб шаклланиши жараёнида славян халқлари, айниқса, рус, украин халқларининг тили ва адабиёти катта роль ўйнади. Молдаван адабиётининг илк намуналари ҳам халқ оғзаки ижоди асарлари шаклида вужудга келди, фольклорга оид ажойиб ёдгорликлар узоқ асрлар давомида ёзма адабиётнимнг, айниқса, ундаги демократик йўналишнинг тараққиёти учун муҳим манба бўлиб хизмат қилди. Молдаванлар яратган мавсум- маросим қўшиқлари, эртаклари билан славян халқлари фольклори мотив ва сюжетларининг ўхшашлиги бу халқларнинг узоқ замонлардан буён ўзаро яқин иқтисодий-маданий алоқада бўлганликларини тасдиқлайди. Молдаванлар жуда бой халқ оғзаки ижодига эга. Меҳнаткаш халқ яратган эртак ва қўшиқларда Фэт-Фрумос ва Иляна-Косьнязяна сингари тадбиркор, доно ва жисмонан соғлом қаҳрамонлар образи яратилган. Ҳикматли сўз ва мақолларда халқнинг қадимий ҳаёт тажрибаси ва фалсафаси ўз аксини топган. Молдаван фольклорига хос жанрлардан бири халқ балладалари, аниқроғи, халқ достонлари бўлиб, уларда турли ижтимоий табақалар ҳаёти, халқ оммасининг ўз озодлиги учун кураши ёрқин акс эттирилган. Чўпонлар ҳаётига бағишланган “Миорица”, турк истилочиларига қарши курашчи, қасоскор гайдукларнинг мардлигини тасвирловчи “Паҳлавон Груя Грозован”, “Груя ва Новак”, “Дончила”, “Бужор” ҳамда гайдук Кордяну ҳақидаги балладалар халқ

орасида жуда машҳурдир. Бу балладалар билан ўзбекларнинг “Алпомиш”, туркман ва озарбайжонларнинг “Гўрўғли” (“Кўрўғли”), қирғизларнинг “Манас”, қозоқларнинг “Қўбланди ботир” каби халқ достонлари ўртасида кўп ўхшаш мотивлар борлиги диққатга сазовор. IX - XI асрларга келиб ҳозирги Молдавия ерлари Киев Руси таркибига кирди. XII - XIII асрларда эса бу ерлар Киев-Волинский князлиги ихтиёрига ўтди. XIV асрда мустақил Молдавия князлиги ташкил топгач, славян тили черков, давлат тили ва адабий тил бўлиб қолди. Бу молдаванлар билан славян халқлари ўртасида моддий-маънавий яқинлик мавжудлигидан гувоҳлик берар эди. XIV- XVII асрларда славян тилида яратилган қадимги молдаван адабиёти диний мазмундаги адабиёт эди. “Авлиё ва жафокаш Иоанн Новий” номли биринчи диний оригинал асар ана шу адабиётнинг йирик вакили ва тарғиботчиси Григорий Цамлак томонидан ёзилган эди. Тарихий-бадиий адабиётнинг илк ёдгорликлари бўлган молдаван йилномалари ҳам шу аспрларда славян тилида яратилган. Ҳатто таржима асарларида ҳам славянларнинг таъсири сезила бошлади. Бу даврда вужудга келган бир қанча йилномалардан молдаван, рус ва украин халқлари дўстлиги ҳамда ўзаро ҳамкорлиги ҳақида, Богдан Хмельницкий, Петр I ларнинг фаолиятига доир қимматли маълумотларни топиш мумкин. XVII аср Дунай бўйи князликларида гуллаган ўрта аср адабиёти Уреке, Мирон Костин, Некулче каби забардаст йилномачилардан ташқари, Николай Милеску Спафарий ва Дмитрий Кантемирга ўхшаш дунёга машҳур донимшманд ёзувчиларни ҳам етиштирди. XVIII асрнинг иккинчи ярмида Молдавияда француз маърифатпарварлари ҳамда А.Н.Радишчев каби рус демократ ёзувчиларининг асарлари таржима қилинди. Бундан ташқари молдаванлар М.В.Ломоносов, Г.Р.Державин, И.А.Крилов, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов асарларини она тилида ўқиш имкониятига эга бўлдилар. XIX асрнинг 30-йилларида Молдавия мактабларида она тилида ўқитиладиган бўлди . Биринчи театр томошалари кўрсатилди. ” Румин болариси ”

номли газета нашр этила бошлади. Шоир ва ёзувчилар асарларидан парчалар эълон қилиб турган бу нашр молдаван адабиёти тараққиётида катта рол ўйнади. 40-60-йилларда ҳозирги замон молдаван тилиши шакллантириш учун кураш қизиб кетди. В.Александри, К.Негруци ва А.Руссо сингари прогрессив ёзувчилар турли реакцион оқимларга қақшатғич зарба бериб, она тилининг софлигини ҳимоя қилдилар. Уларнинг биринчиси, Василе Александри аввал Яссида, кейинчалик Парижда тиббиёт, математика ва ҳуқуқ фанларини ўрганган бўлса-да, ватанига қайтгач, кўпроқ адабиёт билан шуғулланди. У 1848 йил революциясида фаол қатнашди. Революция енгилгач, Ғарбий Европа мамлакаларини кезиб чиқди, кўп маслакдошлари билан танишди. Унинг шу даврда яратган ”Молдавия билан ҳайрлашув”, “Руминиянинг уйғониши” номли шеърларида ватанга муҳаббат ҳис-туйғулари ўзининг чуқур ифодасини топди. 60- йиллардан бошлаб у сиёсий курашдан четланиб, адабий-ижодий ишга б ерилди. Унинг шеърияти ижтимоий ғоялар билан суғорилган халқ қўшиқларини эслатарди. Александри ҳажвий, тарихий драмалардан иборат 50 дан ортиқ саҳна асари ёзди. Улада замонаси хукмрон доираларининг ахлоқи, нодонлиги, фаросатсизлиги фош қилинар ҳамда ватанпарварлик ғоялари ташвиқ этиларди. Рус революцион-демократлари анъаналарини давом эттирган ёзувчилардан Б.Хашдеу санъат халққа хизмат қилиши керак деган талабни кўтариб чиқди. У ўз истеъдодини давлатмандлар пулига сотувчи ёзувчиларни қаттиқ қоралади. Хашдеунинг фикрича, мазмун ва шакл новатори, шериятни юқори поғонага кўтарган ҳақиқий ёзувчилардан бири Михай Эминеску дир. Эминеску 1850 йил 15 январда Молдованинг Ботошан шаҳарчасида дунёга келди. У оиладаги еттинчи фарзанд эди. Бошланғич таълимни Черновици шаҳрида ола бошлади, лекин камбағалчилик уни мактабни ташлаб уйига қайтишга мажбур қилди. 16 ёшида унинг шеъри мактаб тўпламди босилди. 17 ёшида сайёх артислар гуруҳига қўшилиб ишлай бошлади. Суфлерлик қилди, меҳмонхонада отбоқарлик қилди, Журжу портида юк ташиди. Артистлар билан Молдова, Трансильвания, Буковина, Валахия шаҳарларини кезиб чиқди. Ва ниҳоят унинг ўқишни давом эттиришга имконият туғилгандай бўлди. 5 йил Вена

ва Берлин университетларида фалсафа билан шуғулланди, адабиётни, Кант, Гегель, Шопенгауэр, Маркс Энгельс асарларини ўрганди, фалсафа доктори илмий даражаси ни олиш учун диссертация ёзди, лекин ҳимоя қилишга улгурмади. Ватанига қайтгач, Эминеску румин халқ шеърияти намуналарини йиғишга киришди. Бу иш унинг бадиий ижодига ҳам сезиларли таъсир қилди. Ёзган шеърий асарларида фольклор мотивлари, оҳанги, тузилиши, таркиби, ўзига хос хусусиятлари кўриниб турарди. “Кэлин” ёки “Паҳлавон йигит”, “Лучафэр” поэмаларини эртак ўқигандай ўқийсиз. Эминескунинг таржималари ҳам асосан эртаклардан иборат. У Пушкиннинг барча эртаклари таржима қилди, лекин улар нашр қилинмай, қўл ёзмадалигича йўқолди. Шоирнинг яқин бир дўсти унинг мингта қўл ёзмаси босилмай қолди, деб маълумот берса, шоир ижодининг тадқиқотчилари унинг вафотидан кейин 15 минг варақдаги юзта шеър муаллиф ҳаётлигида Дунё юзини кўрмади дейди. Эминеску Пушкин эртакларидан ташқари унинг ”Ҳайкал”, “ Овидийга ” шеърларини ҳам она тилига ўгирди. Асарлар тарихи ҳам Эминеску ҳаётига оҳангдош. Икала шеърда ҳам шоирларнинг фожиали тақдириҳақида сўз боради. Қора денгиз бўйларига сургун қилинган Қадимги Рим шоири Овидий Назон қачонлардир Эминеску юртида сарсон- саргардонликда шеълар ижод қилган. Бессарабияга сургун қилинган Пушкин ҳам Овидийнинг бу аччиқ тақдирини қаламга олган. Эминеску бу икки буюк шоир овозини эшитиб ўзи ҳам жўр бўлгиси келиб, Пушкин шеърини таржима қилади. У ўз замонасининг ҳис-ҳаяжонини шеър билан ифодалай олди. Шеъриятнинг мавзусини бойитди, шаклини ихчамлаштирди. Унинг ижоди халқ ҳаёти ва тарихи билан чамбарчас боғланган, асарларнинг тили сода, услуби равон эди. Шоир ликасида жонажон ўлка тасвири билан пок севги тасвири ҳар доим бир-бирини тўлдириб туради. Турмуш қийинчиликлари, моддий етишмовчилик, касалмандлик шоирни синдирди. У 39 ёшида – 1889 йил 15 июнида вафот этди. Юртдоши шоир Михаил Садовянунинг айтишича, “шу қисқа ҳаёти давомида Михай Эминеску шеърият санъатини ҳалигача, ундан кейин ҳеч ким эгалламаган чўққига олиб чиқди. Бу санъатни у янги ритм, янги қофия , янгича бадиий ифода воситалари билан бойитди. У оддий сўзларга ҳам янги мазмун ва ажойиб

тасвирийлик, ҳиссиётларга – бетакрор теранлик, фикрларга – чексиз уфқ бахш этди”. “Шоирнинг жаҳон аҳамиятига эгалиги ҳам шунда эмасми?”– деб баҳолайди И.Л.Андроников Эминескунинг ”Лирика” китобига ёзган сўз бошида Истеъдодли адиб И.Крянгэ Эминеску бошлаган ишнинг изчил давомчиларидан бири эди. У адабиётда эртак устаси бўлиб танилди. Крянгэнинг бессараб, рус ва украин эртаклари сюжети асосида ёзилган эртакларида мавжуд ижтимоий тузумдаги тенгсизлик танқид қилинди. Ҳозирги молдаван адабиётининг шаклланиши ва ривожланишида илғор рус адабиёти, хусусан М. Горький ва В.Маяковскийлар ижоди кучли таъсир ўтказди. Молдаван ёзувчилари А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, А.П.Чехов, А.М.Горький, В.В.Маяковский, П.Тичина каби сўз усталарининг асарларини молдаван тилига таржима қилиш жараёнида улардан бадиий маҳорат сирларини ўргандилар. 30-йиллар молдаван адабиётида шеърият билан бирга проза ва драматургиянинг жанрларининг ҳам равнақ топган даври бўлди. Бадиий прозанинг тараққиётида ёзувчилардан Д.Милев, Н.Марков, И.Каннларнинг ҳиссаси катта бўлди. Булар дастлабки ҳикоя, повесть ва романларида халқ ҳаётини ҳаққоний ёритишга интилдилар. Ижобий қаҳрамон образини яратиш орқали улар ўз халқини маънавий-маданий идеаллар руҳида тарбиялашни асосий вазифа деб белгиладилар. Молдаван драматургиясининг илк асарлари 30-йилларда турли шаҳар ва қишлоқларда ташкил топган ҳаваскорлар бадиий тўгараклари учун ёзилган бир пардали пьесалардан иборат эди. Кейинчалик театрлар репертуарини мазмундор оригинал пьесалар билан бойитиш мақсадида энг яхши саҳна асари учун танлов эълон қилинди. Натижада 5-6 йил ичида тарихий ва замонавий мавзуда бир неча пьесалар яратилди. Улар асосида янги спектакллар қўйила бошланди. Бу асарлар қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш, маданий инқилоб, одоб-ахлоқ, ватанпарварлик каби долзарб масалаларни ёритишга бағишланди. Бундай асарларни сахналаштириш ёш молдаван миллий театри санъатини тараққий эттиришда катта рол ўйнади.

Немис фашистлари томонидан уруш бошланганда молдаван ёзувчиларидан П.Крученюк, Ф.Пономарь, Л.Барскийлар қўлга қурол олиб душманга қарши жангга отландилар. Е.Буков, А.Лупан, Б.Истру каби сўз усталари ўзларининг ватанпарварлик, қаҳрамонлик ғоялари билан суғорилган асарлари орқали ғалаба кунларини яқинлаштириш мақсадига хизмат қилдилар. Шу даврларда яратилган барча шеърий ва насрий асарларда жангчиларнинг матонати, партизанлар ҳаракати ва меҳнат фронти азаматларининг ҳаёти зўр ҳаяжон билан тасвирланди, уларда халқлар дўстлиги мавзуси тараннум этилди. Публицистика соҳасида қалам тебратган Е.Буков ўзининг ”Нилдан Боннгача”, “Бурдаланган Муссолини”, “Қовоғи солиқ масхарабоз” каби фельетон ва мақолаларида халқаро фашизмнинг моҳиятини очиб ташлади. Қизиқарли ва мураккаб тараққиёт йўлини босиб ўтган ва қардош миллий адабиётларнинг тажрибаларидан сабоқ олган молдаван адабиётида сўнгги 10-15 йил ичида эпик шеърият (поэма, шеърий роман ва баллада) анча тараққий этди. Шоирлар яратган достонлар тарихий мавзуларга ва ҳозирги замон воқеаларига бағишланган бўлиб , уларда молдаван халқи ҳаётининг муҳим босқичлари, турли ижтимоий табақа вакилларининг жонли характери ўз аксини топди. Молдаван шоирларининг катта ҳажмли шеърий асарлар яратиш тажрибаси уларнинг таржимонлик фаолияти билан узвий боғлиқ равишда ортди. Рус ва қардош халқлар шоирлари асарларини таржима қилиш А.Лупан, Ем.Буков, Ю.Баржанский, А.Бусуёк ва И.Крецулар учун маҳорат мактаби бўлиб қолди. Бунинг ёрқин мисолини, айниқса, А.С.Пушкиннинг ”Евгений Онегин” шеърий романи, “Мис чавандоз”, “Полтава”, “Лўлилар” достонларини муваффақиятли таржима қилган Ю.Баржанский ижодида кўриш мумкин. Сўнгги йиллар молдован шеъриятида лирика жанрида ҳам шакл ва мазмун жиҳатидан мукаммал асарлар яратила бошланди. Сиёсий лирика билан ёнма-ён ҳажвий шеърлар, масаллар ҳам пайдо бўлди. Бу шеърият МДХ халқлари адабиёти ичида илғор миллий адабиётлар шеърияти даражасига кўтарилди. Молдован насри ҳақида гап борганда И.Чобану, А.Шалар, М.Кахана, И.Друце, С.Шляху, Г.Баннару, В Малеваларнинг ижодини қайд этиш лозим. Уларнинг роман ва

повестлари молдаван бадиий прозасининг тематик доираси хийла кенгайганлигини, адабиёт майдони проза билан шуғулланувчи истеъдодоли адиблар билан бойиганлигини кўрсатди. Муҳими шундаки, уларнинг салмоқдор асарларидан ҳар бир романнависнинг ўзига хос услуби ва воқеликни идрок этиш йўли сезилиб туради. Ўтмишда эзилган ва ўз озодлиги учун кураш олиб борган меҳнаткаш халқ, янги дунё қураётган оддий ишчи, колхозчи, деҳқон ва зиёли бу роман ва повестларнинг бош қаҳрамони бўлиб қолди. Авваллари молдаван адабиёти ичида болалар адабиёти деган тушунча ҳам бўлмаган. Бу адабиётнинг мустақил жанр сифатида шаклланиши урушдан кейинги йилларга тўғри келди. 50-йилларга келиб кўпгина ҳикоялар тўпламларидан ташқари “Чин ўртоқ”, “Бизнинг хонадонда” (К.Кондри), “Янги Мегури пионерлари” (А.Шаларь), “Дўстлар йўлга чиқдилар” (Д.Ветров) сингари ўнлаб қиссалар нашр этилди. Молдаван адибларининг бу роман, повест ва ҳикоялари молдаван прозасининг сўнгги йилларда катта тараққиёт йўлига чиқиб олганлигини, эндиликда унинг фақат Молдавиядагина эмас, балки МДХ халқлари адабиётининг барча ихлосмандларига манзур бўлаётганлигини кўрсатади. И.К.Чобану, И.Друце, А.Шалар, М.Кохана, А.Лупан, С.Шлаху, Л.Барскийлар қалами билан яратилган энг яхши повесть ва романларнинг дастлаб рус тилига, сўнг бошқа қардош тилларга таржима қилиниб, кўп нусхада нашр қилиниши фикримизнинг далили бўла олади. Молдаван адабиётшунослиги ва адабий танқидчилиги ҳам адабиёт тараққиётидан четда қолмади. Қисқа вақт ичида молдаван классик ва ҳозирги замон ёзувчилари ижодига бағишланган бир қанча дарсликлар, ўқув қўлланмалар, монографиялар, очерклар яратилди, диссертациялар ҳимоя қилинди. Дастлаб 1960 йилда Москвада, ундан кейинги йилларда МДХ таркибидаги барча республикаларда молдаван адабиёти ва санъати декадалари зўр муваффақият билан ўтди. Декадалар молдаван адабиётидаги ҳамма жанрларнинг, айниқса поэзия ва прозанинг кўпгина ғоявий-бадиий етук асарлари билан бойиганлигини кўрсатди. Бугунги кунда драматургия соҳасида ҳам туб бурилиш

юз берди. Молдаван драматурглари яратган 50 дан ортиқ пьесанинг ярмидан кўпроғи Молдова Республикаси театрлари саҳналарида намойиш қилиняпти. Ион Друце ва Констрантин Кондраларнинг пьесалари молдаван адабиётининг шуҳратини чет элларга ёйди. Ҳозир Виктор Телеукнинг ўйчан, ўткир лирикаси, Павел Боцунинг мазмундор шеърлари, Анатолий Кондрунинг жозибадор шеърияти, Георгий Воденинг оптимистик руҳ билан суғорилган шеърий асарлари, Ион Ватаману ва Петри Кареренинг асарлари барча кўп тилларга таржима қилинган. Молдаван адабиётининг забардаст вакиллари юксак унвонлар билан тақдирланган: Емилиан Нестерович Буков – Меҳнат Қаҳрамони, Андрей Лупан “Йўллар” шеърий туркуми учун Давлат мукофоти совриндори бўлди.

Похожие

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қорақалпоқ адабиёти