Анбар Отин ҳаёти ва ижоди - Литература - Рефераты

Анбар Отин ҳаёти ва ижоди

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Анбар Отин ҳаёти ва ижоди Режа: Анбар Отин ижодининг ўрганилиши. 1. Шоиранинг ҳаёти ҳақида. 2. Анбар Отин лирикаси. 3. Шоира асарларида ижтимоий-сиёсий масалаларнинг кўтарилиши. 4. «Қаролар фалсафаси» асари. 5. Келажак ҳақида ўйларининг бадиий ифодаси.

Аёл ижодкорлар орасида Анбар Отин Нодирадан кейинги даврнинг ёрқин адабий сиймосидир. Унинг асарларида миллий онгни уйғотиш, жамиятни тараққиётга ундаш, ўз халқини бошқа халқлар билан солиштирган ҳолда илғор давлатларга тенглашишга даъват ғоялари ёниқ сўз билан ташвиқ қилинган. Анбар Отиннинг ҳаёти ва ижодига бўлган эътибор ўзбек адабиётида 1960 йиллардан бошланди. Шоира ижодиётини ўрганиш, тўплаш, нашр этиш ишлари билан профессор А.Қаюмов ва Ф.Ҳусаиновалар шуғулланганлар. Уларнинг сайъи ҳаракатлари билан 1963 йилда шоира шеърлари топилди ва мажмуа ҳолига келтирилиб, “Анбар Отин. Шеърлар” номи билан чоп этилди. Шоира ижодини оммалаштириш мақсадида ушбу тадқиқотчиларнинг 1964 йилда шоира ҳаёти ва ижодини ёритувчи “Демократ шоира Анбар Отин” номли рисоласи босилиб чиқди. 1970 йили шоира асарларининг тўлдирилган нашри чоп этилди. Адабиётшунослигимизда шоира ижоди бўйича изланишлар изчил амалга оширилди. 1966 йилда араб алифбосига бағишланган “Якка байтлар”и топилди. 1977 йилда эса адабиётшунос М.Қодирова унинг 17 шеърини ўзбекча таржимаси билан нашр эттиради. 1991 йилда А.Жалолов “ХIХ аср охири ХХ аср бошларидаги ўзбек адабиёти” номли китобида Анбар Отин ижодининг таҳлилига кенг ўрин ажратди. Шоира 1870 йилда Қўқонда Бузрукхўжа маҳалласида туғилди. Унинг отаси асли Марғилондан бўлиб, шоира туғилмасдан аввал турмуш тақозосига кўра Қўқонга кўчиб келган. Шоиранинг отаси Фармонқул шоира Увайсийга жиян бўлган, бўзчилик касби билан шуғулланган. Онаси ҳам қўқонлик оддий косиб оиласидан эди. Бу ҳақда шоиранинг ўзи шундай ёзади: Отам - Фармонқулийи Марғилоний, Онам -Ашурбибийи Қўқоний. Алар белбоқчи-бўзчи эрди касби,

Ҳамиша маккайидин эрди нони. Халқимиз орасида «Бўзчи белбоққа ёлчимас» деган мақол бекорга юрмайди. Демак, бу касбнинг эгалари деярли ҳеч қачон иқтисодий тангликдан чиқа олмаганлар. Худди шунингдек, Фармонқул оиласи ҳам моддий тангликда яшаганлигини шоира қуйидагича ифодалайди: Ки «бўзчи ёлчимас белбоққа доим», Яна жуфт бўлмас эрди бир чопони. Яна Анбар Отин таниқли шоира Дилшод Барно қўлида таълим олган. Устозининг ижодкор эканлиги, Шарқ мумтоз адабиётининг намоёндалари ижодиётига шогирдларни қизиқтира олганлиги, қолаверса, бадииятга интилиш унинг қонида бўлганлиги сабабли Анбарой жуда берилиб ўқийди, шеърлар машқ қилади. Устоз ўз шогирди ҳақида мана бундай илиқ ва умидли сўзларни айтган эди: «Анбар Отин буғдойранг, сунбулсоч, оҳу кўз, ой юзли, аҳлоқи ҳамда одоби писандида соҳибидур. Бу саккиз яшар қизчалигига қарамасдан ҳазрати Навоий назмиётларини ўрганишга беҳад қизиқади. Бу ожиза саккиздан ўн тўрт ёшгача адаб таълимига машғул бўлди. Умидим борки, бу қизча катта шоира бўлғуси». Ўн тўрт ёшларида Анбаройни Зоҳидхўжа исмли камбағал новвой йигитга узатишади. Зоҳидхўжа ҳам шеъриятга ихлосманд киши бўлиб, кўпгина шоирларнинг ғазалларини ёддан билар ва баланд овозда ўқиб юрар эди. Шунингдек, ўз даврининг деярли барча макондош шоирлари билан таниш бўлган. Бу зиёли оилада Мўминхўжа, Бибихон, Усмонхўжа, Оминахон исмли фарзандлар дунё юзини кўрадилар. Анбарой ўткир зеҳни, истеъдоди билан маҳалла аёллари ўртасида ҳурмат қозонган. Халқ уни отинча, Анбар отин деб эъзозлайди. Халқ қўйган бу номдан мамнун бўлган шоира ўзига «Анбар отин» тахаллусини қабул қилган.

Шоира тўғрисўзлиги, иккиюзламачилик, мунофиқликни, муттаҳамликни ёмон кўрганлиги ва текинхўрларни, золимларни қоралаб юрганлиги учун бой хонимларга ёқмайди. Кунлардан бирида уни Олим мингбошининг уйида бўладиган зиёфатга таклиф қилишади, у ерда калтаклаб баланд зинадан итариб юборишади. Шоиранинг икки оёғи синади, шол бўлиб қолади. Муолажалар фойда бермайди. Бунинг устига ўпкаси ҳам хасталаниб қолади. Шоира узоқ йиллар тўшакда ётиб қолади. Аммо ноумид бўлмайди, ижод қилишда давом этади. Фарзандларининг тарбияси ва таҳсилига алоҳида эътибор беради. Шоира ўзининг ётиб қолганлиги ва фарзандлари ҳақида шундай ёзади: Мани фарзандларим тўрт бўлдию бас, Мўминхўжам эди андак ёмони. Бибихон - роҳати жоним, анисим, Ғариблик, дардмандлик дармони. Ётиб қолдим, мураббим бўлди шу қиз, Анинг бирла топиб жоним омони. Усмонхўжа – ҳалиму қобилимдур, Ўқитди устод Хайруллохони. Мани дардимга қўшди минг аламлар, Вафот эткан қизим ул Оминахони . Мисралардан ҳам аёнки, хастаманд шоирага қизи Оминанинг бевақт вафоти қаттиқ зарба бўлади. Шоира тахминан 1914 -1917 йиллар оралиғида вафот этади. Анбар Отин нинг ижодий мероси деярли шеърий асарлардан иборат. Унинг ўз қўли билан ёзган девони сақлаб қолинган. Бу девон шоиранинг ўғли Усмонхўжа Зоҳидов томонидан Қўқон адабиёт музейига тақдим этилган. Девоннинг ҳажми 685 мисра бўлиб, унга кирган шеърларни шоира асосан ҳаётининг кейинги йилларида яратган бўлиши керак, деган тахминлар бор.

Юқорида эътироф этганимиздек, 60-йилларда шоиранинг фарзандлари ва бошқа уларга яқин бўлган кишилар томонидан бир неча шеърлари, алоҳида шеърий тўплами тақдим этилди. Тўплам «ҳуруфи ҳижо» тарзидаги асарлардан иборат, яъни шоира уларни якка байтлар деб айтадики, бунда араб ҳарфларининг ҳар бирига алоҳида кичик шеърлар битилган. Анбар Отин лирикаси алоҳида ўзига хос ижоддир. Шоира анъанавий тарзда ги интим асарларни жуда оз яратган. У ҳаётда рўй бераётган ҳар бир воқеага беэътибор бўлмайди, аксинча, синчковлик билан кузатиб ўз қарашларини назмий йўл билан ифода этади: Эй болам, Хайруллохон мактаб очибдур борингиз, Албатта , шу янги мактабда ўқунгиз, борингиз. Ерда ўлтурмай харракда ўлтурурмиш болалар, Тоза тургай уст-бошу жомаи дасторингиз. Ўргатармиш турк тилида ҳар илмдан борини, Келгусида шу билимлар бирла бўлғай корингиз. Бу шеър ҳаётий воқелик асосида яратилган, яъни ўша даврнинг йирик ва номдор маърифатпарварларидан Хайруллохон исмли мударрис шоира истиқомат қилаётган Бузрукхўжа маҳалласида биринчилардан бўлиб “усули жадид” мактабини очади. Мактаб ўз-ўзидан эски, “қадимия” мактабларидан тубдан фарқ қилади. Болалар энди ерларда эмас, “харрак”- стулларда ўтирадилар, уст бошлари ҳам озода сақланиб, дарслар турк тилида олиб борилади. Шоира бу манзарани юқоридагидек содда ва таъсирли мисраларда баён этади. Назаримизда, бу оддий шеър эмас, қалби қайноқ шоиранинг янгилик ва яхшиликка чақирувчи даъватномаси эди. Қуйидаги мисраларда шоиранинг ватанига бўлган муҳаббати содда, самимий изҳор қилинади, у Ватанни иккинчи она сифатида талқин қилади: Одам эрсанг маъни бил дона-дона,

Ватан эрур санга иккинчи она . Унинг Ватанга содиқ фарзанд бўлишлик ҳақидаги хитоби ҳам содда, аммо ўзгача: Одам эрсанг, ташқи сурат берма зеб, Она юртингни ҳамиша айла зеб. Анбар отин ижодининг ўзига хослиги шундаки, Туркистон аёлларининг қисматларини шеъриятга олиб кирди. У шеърларида ҳақ-ҳуқуқи поймол бўлган, топталган Шарқ аёллари номидан исён кўтаради: “Аёллар сочи узун, ақли қисқадур” деганларга, Товуқча ақли йўқ, ахлатни титконларга ўт тушсун... “ Хотунлар мол қатори сотилур ”, деб муштипарларни Зулайҳо, Лайли, Ширинни тан олмаганларга ўт тушсун. Шоира халқ ҳаётини кўп ўйлаган, ўзича таҳлил қилган. Хаёлга берилиб, ундан завқланган, хаёлларини реалликка айланишини астойдил истаган. Қуйидаги мисралар шоиранинг ана шундай орзу-умидлари: Бир замонни ўйлагайман, ҳеч замонга ўхшамас, Бу жаҳон бурчида тўртдан бир томонга ўхшамас. Дашту саҳро бош оёқ бўлгай тамоми бўстон, Бу замоннинг бўстони, бўстонга ўхшамас. Тоғларидин кўп х азина мени ол, деб қичқирур, Жилғалар шаҳри азиму кўҳистонга ўхшамас. Анбар отин ижодида ишқий ғазаллар кўп бўлмаса да , улар сифат жиҳатдан салмоқлидир . Шоира ишқий тасвирларда оригиналликка интилганлиги яққол сезилади:

Сенсиз баҳор ўлмади, гул ҳам бирор бор кулмади, Таъбим бирон очилмади, сан дилрабодин ўргулай. Шоира лирикаси асосан адаб ва ҳ аё га йўғрилган кечинмалар ифодасидан иборат. Эҳтиросли туйғулар баёнида ҳам шоира ўта одоб ва андиша билан дилдаги сирларини баён этади: Қай куни бўлгайки, бўстонимга бир меҳмон келур? Гул очилғон чоғида бир булбули ҳандон келур? Шунингдек, у кўнгил розлари баёнида соддалик йўл тутади ва айни пайтда қуйма сатрлар, янги ташбеҳ, муболағаларни қўллайди: Бир шеърида дилдаги сирларни ёзиш учун ернинг кенглигидаги ғоз қаноти лозимлигини айтади: Патларингни кенгайтиргил шунчаки, Ҳар бирини ер кенглигида сан ёз. Қанотингга юрак сирларин битай, Ғамгусорим тарафига эт парвоз. Анбар Отин шеърларининг асосий қисми ижтимоий-сиёсий масалалар юзасидан фикр ва мулоҳазалар, мунозаралар, танқидий қарашлардан иборат бўлган асарлардир. Шоира ҳаётда икки нарса билан келиша олмайди: биринчиси, одамлар орасидаги тенгсизлик, зўравонлик бўлса, иккинчиси, биринчиси билан боғлиқ ҳолда бировларни менсимаслик, такаббурлик, бойлик туфайли илмга қизиқмасликдир. Ҳаётда улуғ мақсадлар билан яшаган шоира ижодда ўзига ҳам, бошқа ижодкорларга ҳам юксак талабларни қўяди:

Шоира эрсанг вақти-вақти бирла мушоира қил, Ул Ҳазиний тўдаси кирибон мунозара қил… Кимсаким халқ ғамидин ғами бўлурса, анго сан, Ёндошиб ҳар ишда ул ила мутойиба қил. Шоиранинг «Якка байт»лари асосан дидактик характердадир. Аммо уларда ижтимоий-сиёсий қарашлар ҳам мавжуд. Шоиранинг бу туркумдаги шеърлари бугунги кунда ҳам ўз қимматини йўқотган эмас ва келажакда йўқотмайди ҳам. Ҳар бир китобхон қуйидаги байтларни ўқиб, бу фикрнинг тўғрилигига иқрор бўлади: Сўзламасдин олдин сўзингни сина. Ҳар бир сўздур умринг ичинда зина. Одами эрсанг, ташқи сурат берма зеб, Она юртингни ҳамиша айла зеб. Машаққатсиз ҳунардан чиқмайди дур, Ҳаёнсиз илм дурдин кўб эрур дур. Кимки маърифатни этса эъзоз, Ани ирфон этар албатта мумтоз. Анбар Отиннинг «Қаролар фалсафаси» (“Фалсафаи сиёҳон”) асари алоҳида хусусиятга эга. Муаллиф унинг кириш қисмидан ташқари, тўрт фаслга бўлган. Кириш қисмида ўз режаларини баён этади. Жумладан, шундай дейди: «…барча бахти қаро, фарқи қаро, гарчи қаролар ул қазо зулмат ичра зулм қайдида мадфундурларки, алар ҳоли остидаги қаро мўрчани кўргувчи мутафаккир донишманд адиб аҳли нафис чоралар билан ифода этурлар, баён этгум».

Биринчи фаслда шоира қаро нарсалар: қаро бахт, қаро ният, қаро тусли халқларни таъриф-тавсиф этади; иккинчи фаслда оналар ҳаёти ва уларнинг ўз замонасидаги тақдири ҳақида фикр юритади; учинчи фаслда шоира бахти қароликнинг асл фалсафий моҳиятини кўрсатиб беради; тўртинчи фаслда қаро зулмат, яъни ўша замондаги ижтимоий ҳаёт кирдикорлари фош этилади. Анбар Отин бу асари орқали ўзбек халқининг, ўзбек аёлларининг исёнкор шоираси сифатида намоён бўлди.

Адабиётлар: 1. Аваз Ўтар ўғли. «Девон». Т, 1976 йил. 2. Ю.Юсупов «Аваз». Т, 1954 йил. 3. Ю.Юсупов «Хоразм шоирлари». Т, 1967 йил. 4. В.Мирзаев «Аваз Ўтар ўғли. Ҳаёти ва ижоди». Т, 1961 йил. 5. «Аваз». Сайланма. Т, 1984 йил. 6. «Айёмий». Сайланма. Т, 1984 йил. 7. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 8. Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 9. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 10. www.tdpu.uz www.kasu.uz

Похожие

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )