Amaliy san’atda ifodaviy vositalar 5 - sinf - Изобразительное искусство - Учебники (по школьные предметы)

Amaliy san’atda ifodaviy vositalar 5 - sinf

Загружено в:

20.05.2022

Скачано:

0

Размер:

3487 KB

5-sinf tasviriy san’at darsligi asosida 1-mavzu:Amaliy san’atda ifodaviy vositalar.

Amaliy san’atning ifodaviy vositalari uning xususiyatlariga qarab turlicha bo‘ladi. Amaliy san’atda ritm, simmetriya, shakl va rangdan asosiy tasviriy vosita sifatida foydalaniladi. Masalan, naqqoshlikda asosiy vosita sifatida rang muhim rol o‘ynasa, yog‘och o‘ymakorligida yog‘och, miskarlikda sariq va qizil mis metall, kulolchilikda loy, kashtachilikda ipak iplar, zardo‘zlikda baxmal bilan zar iplardan asosiy tasviriy vosita sifatida foydalaniladi. Ularning barchasi uchun xos bo‘lgan asosiy vosita – bu kompozitsiya. Amaliy bezak san’ati juda qadim zamonlarda paydo bo‘lib, xalq hunarmandchiligi tarzida rivojlandi.

Amaliy san’at naqqoshlik, ganchkorlik va badiiy bezakning boshqa ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Qadimdan ota-bobolarimiz naqqoshlik san’ati bilan shug‘ullanib, shuhrat qozonishgan. O‘zbek ustalari faqat uy-ro‘zg‘or buyumlari bilan cheklanib qolmay, balki uy-joy va jamoat binolarining devor va shiftlarini ham mohirona bezab kelganlar. San’atning bu turida har bir xalq o‘zicha ijod qiladi. Masalan, rus amaliy san’atida tekislangan yog‘ochga usta o‘simlik shaklidagi naqsh rasmini tushiradi, keyin unga maxsus bo‘yoqlar beradi. U bir oz quriganidan so‘ng bo‘yog‘i o‘chib ketmasligi uchun ustidan bir necha bor tiniq lok surtiladi. O‘zbek ustalarining ish uslubi boshqacharoq. Eskiz asosida duradgor tayyorlagan yog‘och qutichaga yelim surtiladi. Jilvir qog‘oz bilan tozalangan materialga bronza rang beriladi. Bronza ustidan ulgi asosida kompozitsiya tasviri tushiriladi

Uning ustiga qora bo‘yoq surtib, naqsh ishlanadi. Naqshlar o‘chib ketmasligi uchun bir necha bor toza lok surtiladi. Naqqosh ustalardan A. Qosimjonov, Y. Raufov, T. To‘xtaxo‘jayev, A. Boltayev, S.Norqo‘ziy ev va J.Hakimovlar san’atning bu turida samarali mehnat qilib, shuhrat qozonishgan. Amaliy san’at turlarida simmetriya muhim rol o‘ynaydi. Simmetriya deyarli hamma janrlarda ishlatiladi va uni amaliy ko‘rish mumkin. Simmetriya so‘zi – aynan o‘xshashlik (lotin. iden so‘zidan olingan bo‘lib, o‘shaning o‘zi, aynan ma’nolarini ifodalaydi) degani.

Aynanlik o‘zaro bir-biriga to‘la muvoﬁ qligini ifodalaydi. Masalan: kulol R.Muhammadjonovning « Musiqachilar » nomli asari va asalari tasvirida simmetriyani ko‘rish mumkin. Shaklning tekislikka nisbatan bir xil joylashishi simmetriya markazi deb ataladi. Simmetriya markazi, o‘qi yoki tekisligi atroﬁ da aylantirilganda uning simmetrik elementlari bir-birining o‘rnini to‘la egallaydi. Simmetriyaning bir necha turlari mavjud bo‘lib, ularning ichida eng soddasi aks simmetriya hisoblanadi. Simmetrik kompozitsiyaning alohida bir ko‘rinishi esa naqshlardir. Tasvirni o‘q bo‘ylab biroz surilsa, naqshning barcha elementlari bir-birining ustiga tushadi. Amaliy bezak san’atida bunday simmetriyaning ikki turi ko‘p tarqalgan. Ular tasmali, halqali va aylana (masalan, likopcha cheti naqshi) naqshlardir

Naqqoshlikda simmetriyalar ko‘p ishlatiladi. Simmetriya – yunoncha so‘z bo‘lib, « symmtria » – o‘lchovdoshlik degan ma’noni bildiradi. Simmetrik – biror narsa, naqshning markaz chizig‘i (o‘q chiziqqa)ga yoki tekislikka nisbatan aynan muqobil joylashuvi, o‘zaro o‘xshashlik. Naqqoshlikda simmetriya turlari mavjud. Ko‘zguda aks etgan simmetriyani ko‘zgusimon simmetriya deyiladi. Ko‘zgusimon simmetriya amaliy san’atda muhim o‘rin tutadi. Amaliy san’atda bezaklarning ko‘pchiligi ko‘zgusimon simmetriyaga asosan ishlanadi.

Ajdodlarimiz qo‘li va qalbi bilan yaratilgan Samarqandning Registon maydonidagi Sherdor madrasasi peshtoqidagi naqsh bezak simmetrik holda go‘zal tasvirlangan. Sherdor madrasasi peshtoqidagi bezaklarning har bir chizig‘i, shakli va ranglari o‘ziga xos sirli olamga ega. Sinchkovlik bilan qaralsa, simmetrik kompozitsiya turkumidagi assimetrik go‘zallikni ko‘rib, hikmatlar xazinasi topilgandek bo‘ladi.

Peshtoqdagi sher, quyosh, ohu, inson qiyofasi, rang, naqshlar simmetrik joylashgan bo‘lsa-da, shersimon yo‘lbarsning bir tomonidagi bitta tirnog‘ini tasvirlashda hikmatona tushirib qoldirilgan. Bu esa, inson hayotidagi xohish bilan imkoniyat har doim mos kelmasligi, ya’ni «Bu dunyo, bir kam dunyo», ekanligiga ishora qilingan. Aytish joizki, har bir inson o‘zini anglab yashashi kerakligi uqtiriladi. Amaliy san’atda ritmning ko‘rinishi juda xilma-xildir. Buni naqqoshlikda, ganchkorlikda, yog‘och o‘ymakorligida turli san’at asarlarida uchratish mumkin. Elementning asta- sekin, ma’lum tartibda o‘zgarib borishi, naqshlarning murakkablashishida ko‘rinadi

Ganchkorlik – O‘zbekistonda amaliy san’atning eng mashhur va qadimiy turlaridan biri. Ganchkorlik san’atida Buxoro va Toshkent ustalarining samarali mehnatlari tahsinga loyiqdir. Avvallari devorlar o‘yma gulli pannolar bilan bezatilar, taxmonlar qirrasiga naqshlar o‘yilardi. Tokchalar esa, o‘ymakor yoki jimjima tavaqalar bilan yasatilar, xonaga nur va havo kirib turishi uchun deraza va eshik ustidan tuynuk qo‘yib, unga ganch va yog‘ochdan panjara o‘rnatilar edi. Hozirda qandil, navo, shift kabi me’morchilik detallari ganchlardan tayyorlanmoqda. Shuningdek, madaniyat saroylari, klublar, teatr va uy-joy binolarining ichki va tashqi qismini bezashda ganchkorlikdan keng foydalanilmoqda. O‘zbek ganchkorligining ajoyib namunasini Buxoro yaqinidagi Sitorayi Mohi Xosadagi «Oq uy»da, Toshkentdagi Alisher Navoiy nomidagi Davlat akademik katta teatrida ko‘rishimiz mumkin.

San’atning bu ajoyib va murakkab turida Usta Shirin Murodov, Toshpo‘lat Arslonqulov kabi ustalar dong taratganlar. Amaliy san’atning yog‘och o‘ymak orligi turi qadimdan mavjud bo‘lib, o‘zining boy an’analariga ega. Yog‘och o‘ymakorligi asarlari eshik, deraza, quti, xontaxta, kitob tokchalari, qutichalar, qanddon, ustunlar, o‘yinchoqlarda o‘z aksini topgan. O‘zbekistonning xalq amaliy san’atida yog‘och o‘ymakorligi salmoqli o‘rin egallaydi. Bu borada Xiva ustalarining ishlari maqtovga loyiqdir. Ularning asarlari o‘simlik shaklidagi elementlarning ko‘pligi va bo‘rttirib ishlanganligi bilan ajralib turadi. Toshkent ustalari esa, ko‘proq « girix » usulida geometrik ornamentlar yaratmoqdalar.

Yog‘och o‘ymakorligi san’atida musiqa asboblarini bezash ham alohida o‘rin egallaydi. Dutor, tanbur, tor va chang asboblariga suyak sadaﬂ ardan qadab ishlangan chiroyli naqshlar kishini hayratda qoldiradi. Bu san’at hozirgi vaqtda Toshkentda keng rivojlangan. Yog‘och o‘ymakorligida ritm aniqlik, zebolilik va jozibadorlikka erishishga yordam beradi.

O‘ymakor naqqosh bu qonuniyatga asoslanib, o‘zidagi ma’lum bilim va malakalardan foydalanib, o‘z kompozitsiyasini yaratadi. Yangi naqshdagi ritm xarakterini aniqlashda usta o‘z his-tuyg‘usiga ham suyanadi. Kompozitsiyadagi takrorlanish ritm naqsh kompozitsiyasidagi bir butunning tarkibiy qismini bir necha marta davriy takrorlanishidir. Ritmning turli-tumanligi har xil sharoitda elementlarning shakli va orasidagi masofaning kattaligiga bog‘liq. Davriy takrorlanishning uch ko‘rinishi mavjud: oddiy takrorlanish, murakkab takrorlanish, juda murakkablashgan takrorlanish. Oddiy takrorlanish bitta element takrorlanishidan hosil bo‘ladi. Murakkab takrorlanish ikkita har xil elementlarning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil bo‘ladi. Juda murakkablashgan takrorlanish bir necha elementlarning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil bo‘ladi.

Har uchala turdagi ritmni kompozitsiya chizishda shunday ishlatish kerakki, elementlar o‘zaro bog‘langan bo‘lishi va ular orasida qonuniyat borligi sezilib turishi kerak. Aks holda, chizilgan naqsh kompozitsiyasida tasodiﬁ ylik, tartibsizlik hosil bo‘ladi. Kompozitsiyada ritm bo‘lsa, u juda qiziqarli ko‘rinadi. Buni san’at asarlarida ko‘rish mumkin. O‘ymakorlik san’atining ajoyib turlaridan biri – bu miskarlik. O‘zbek miskarligi san’ati juda qadimdan shuhrat qozonib kelgan. Sariq va qizil misdan ishlangan turli xil xo‘jalik va uy-ro‘zg‘or buyumlari juda nozik shakllar bilan bezatiladi. Bezatilgan mis asboblar Buxoro, Qo‘qon, Samarqand, Qarshi va Xiva shaharlarida ko‘proq yasaladi. Miskarlik bo‘yicha bu shahar ustalarining o‘ziga xos ishlash uslublari bor. Lagan, patnis, choy idish, oftoba va obdastalar miskarlikda eng ko‘p tarqalgan buyumlardir.

O‘zbek xalq amaliy san’atining turlari ichida zeb-ziynat san’ati bo‘lmish zargarlik alohida o‘rin egallaydi. Zargarlik buyumlarini ishlash juda nozik ish. Kumush, tilla, mis asosiy xomashyo hisoblanadi. O‘zbek zargarligi juda qadimiy tarixga ega. Eramizgacha bo‘lgan I asrdan boshlab Ayritom, Afrosiyob, Dalvarzintepa, Xolchayon, Bolaliktepada haykallar, devor bezaklari orqali zargarlik san’ati rivojlanganligini ko‘rish mumkin. Masalan, Xorazmda shishadan yasalgan sher va qurbaqa shaklidagi munchoqlar topilgan. XIII–XIV asrlargacha zargarlik bu yumlarida ko‘pincha hayvonlar tasvirlangan bo‘lsa, keyinchalik esa, arab yozuvlari kompozitsiyaga kirib, o‘ziga xos ko‘rinish berdi. XVIII asrda birinchi marta oltin tangalar ishlab chiqarila boshlandi. Zargarlik buyumlari oltindan, kumushdan va boshqa metallardan ishlandi.

XIX–XX asr boshlarida O‘rta Osiyoda badiiy hunarmandchilik rivojlandi. Ko‘pgina shaharlarda usta zargarlar bo‘lib, ular maxsus mahallamahalla bo‘lib yashaganlar. Shuning uchun zargar (zargaron) mahalla deb yuritilgan. Birinchi darajali toshlar – olmos, sapﬁr, zumrad, yoqut, aleksandrit, oltin, platina, marvarid. Ikkinchi darajali toshlar – akvamarin, topaz, vorobevit, qizil turmalin, sirkon. Uchinchi darajali toshlar – nefrit, feruza, kordierit, agat, malaxit, billur va boshqalar. Zargarlikda loyli o‘choq, charm, o‘ta chidamli loylar, payvand, naycha, temir qisqichlar, bolg‘achalar, metall taxta, keskich asboblar, charxtosh, qoliplar, qaychilar ishlatiladi.

Tabiiy loydan turli idishlar yasab, ularga rang berish – bu amaliy san’atning kulolchilik turiga mansub. U juda qadim zamondan rivojlangan. Kulolchilik san’atiga sopol va chinni idishlar, shuningdek, loydan ishlangan o‘yinchoqlar kiradi. O‘zbek kulolchilik buyumlarining kilihcloluk yiidaBbezak kompozitsiyalari geometrik elementlarga boyligi, xilma-xilligi, bo‘yoqlar gammasining yorqinligi bilan ajralib turadi. Ularda feruza rang baxt keltiruvchi belgi sifatida ko‘p ishlatiladi.

Kulolchilik O‘zbekiston me’morchiligida ham keng qo‘llangan. Madrasa, machit, karvonsaroy, hammomlarning peshtoqlarida, xona ichlaridagi devor bezaklarida kulolchilik san’atining namunalari o‘z aksini topgan. Hozirda kulolchilikdan jamoat, turarjoy binolarini bezatishda keng foydalanilmoqda. O‘zbekiston kulolchilik san’atini rivojlantirishda kulollardan U. Jo‘raqulov, M. Rahimov, U. Usmonov, I. Nazrullayev, A. Rahimov va boshqa qator ustalar o‘zlarining salmoqli ulushlarini qo‘shmoqdalar. Amaliy san’atning keng tarqalgan va eng ommaviy turi kashtachilik bo‘lib, u qadimiy an’analarga ega.

O‘zbek kashtachiligida guldasta, majnuntol, quyosh, ba’zan daraxt shoxlariga qo‘ngan qushlar, hayvon va odam tasvirlarini ham uchratamiz. O‘zbekistonning eng qadimiy madaniyat o‘choqlari hisoblangan Buxoro va Samarqand so‘zanalari o‘zining yorqin rangi, shakllarining turli-tumanligi va nihoyatda nozik tikilishi bilan farqlanadi. Shahrisabzlik ayollar tikkan kashtachilik buyumlari esa, ko‘proq gilamni eslatadi. O‘zbek kashtachiligida do‘ppi alohida o‘rin egallaydi. Shahrisabzning gilam do‘ppisi, Buxoroning zar do‘ppisi, Farg‘onaning chust do‘ppisi, iroqi, duxoba va boshqa do‘ppilar O‘rta Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. Do‘ppi nusxalari ichida eng mashhuri chust do‘ppilaridir. Qora atlas (yoki satin) ustiga ipak bilan tikilgan bodom guli (yoki qalampir), kizakka tushirilgan gullar do‘ppiga naﬁ slik baxsh etadi.

Kashtachilik san’atidagi belbog‘, dastro‘mol, sandalpech, bo‘g‘macha va turli to‘rvachalar ham naﬁs bezatiladi. O‘zbek kashtachiligining an’analari hozirgi kunda ham davom ettirilib, muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Keyinchalik kashtachilik san’atida kishilar portretini aks ettirish ham paydo bo‘ldi. O‘rta Osiyo xalqlari qadimdan o‘zlarining zardo‘zlik san’atlari bilan faxrlanadilar. Zardo‘zlikda asosiy material sifatida zar iplar va baxmaldan foydalaniladi. Ustalar zar tikishning ikki turini qo‘llashadi. Birinchisi, fonni zar bilan tikib to‘ldirish va ikkinchisi – naqshlarni zar bilan tikib to‘ldirish.

Chevarlar ornamental va sujetli kompozitsiyalarda, ko‘pincha, o‘siml iklarni tasvirlashadi: gullar, barglar, bodom tuplari, paxta shular jumlasidandir. Keyingi vaqtlarda zardo‘zlik buyumlarida jonli narsalar tasvirlanadigan bo‘ldi. Qadimdan zardo‘zlik Buxoro va Samarqand shaharlarida keng rivojlangan. So‘nggi davrda zardo‘zlik ustalarining sharoitlari yaxshilanishi natijasida, ishlari ijodiy yo‘nalish oldi. Natijada har xil sovg‘a va ommaviy zardo‘zlik buyumlari yaratila boshlandi. Hozirgi kunda zardo‘zlik buyuml ari Buxoro, Samarqand va boshqa viloyatlardagi maxsus zardo‘zlik fabrikalarida ko‘plab ishlab chiqarilmoqda

Похожие

5-mavzu O'zbekistonning amaliy bezak san'atida ramziy shakllar 7-sinf

7-mavzu Amaliy bezak san'atining obrazli tizimi 7-sinf

8-mavzu Amaliy bezak san'atida shakl va mazmun 7-sinf

9-mavzu Dizayn san'ati 7-sinf

«Qovun saylida» mavzusida kompozitsiya ishlash. 4- sinf