Muskul, pay va bo‘g‘imlar orqali sezish (harakat analizatori). 8 - sinf - Человек и его здоровье - Учебники (по школьные предметы)

Muskul, pay va bo‘g‘imlar orqali sezish (harakat analizatori). 8 - sinf

Загружено в:

07.10.2019

Скачано:

0

Размер:

4398.8154296875 KB

50- §. Muskul, pay va bo‘g‘imlar orqali sezish (harakat analizatori) 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• „ Tayanch- harakatlanish sistemasi“ mavzusida aytilganidek, odamning barcha harakatlari tananing ko‘ndalang yo‘lli muskullari, paylar va bo‘g‘imlar orqali amalga oshadi. Har bir muskulning qisqarishi va tananing ma’lum bo‘g‘imidan harakato‘tishi uchun bu to‘qimalarda mazkur qo‘l yoki oyoqning fazodagi holati haqida sezish impulslari hosil bo‘ladi. Ular miyaning harakat markaziga o‘tkaziladi. Harakat markazi bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘ining oldingi markaziy pushtasida joylashgan.

• Muskul, pay va bo‘g‘imlarda retseptorlar bo‘lib, ular proprioretseptorlar, deb ataladi. Muskul qisqarganda uning paylaridagi retseptorlar, muskul bo‘shashganda esa uning tolasi orasidagi retseptorlar qo‘zg‘aladi. Bu retseptorlarda paydo bo‘lgan qo‘zg‘alish sezuvchi nerv tolalari orqali bosh miyadagi harakat markaziga boradi. Qo‘zg‘alish harakat markazida analiz va sintez qilingach, tananing u yoki bu qismida harakat bajariladi.

• Muskul va paylardagi sezuvchanlikni I. M. Sechenov chuqur o‘rgangan. Odam yurganida u har bir qadamda oyog‘ini qanday qo‘yish kerakligini ko‘zi bilan qarab o‘tirmaydi, chunki oyoq muskuli va paylardagi sezuvchanlik xususiyati orqali qadamlar o‘zo‘zidan ishonch bilan tashlanaveradi. I. M. Sechenov

• Qizig‘i shundaki, muskul va paylarning sezuvchanlik xususiyatini kishi bilmaydi va bu xususiyat, asosan, ko‘rish, eshitish organlarining funksiyasi deb o‘ylaydi. Shuning uchun ham Sechenov muskul va paylardagi sezuvchanlikni qorong‘i yoki yashirin sezgi deb atagan. Bu sezuvchanlik uzoq vaqt mashq qilish natijasida takomillashadi. Masalan, malakali basketbolchilar ko‘zi bog‘langan holda ham to‘pni savatga tushira oladi.

• Muskul va bo‘g‘imlardagi sezuvchanlik bolaning o‘sishi, rivojlanishi jarayonida takomillashadi.

• Teri orqali sezish (teri analizatori). Terida uch xil: og‘riqni, haroratni, siypalash va bosimni sezuvchi (taktil) retseptorlar bor. Og‘riqni sezuvchi retseptorlarning soni taxminan 1 millionga yaqin. Ular himoya vazifasini o‘taydi, ya’ni og‘riq sezish tufayli odam o‘zini noqulay ta’sirdan chetga oladi, himoyalanadi. Mashhur fransuz faylasufi Volter 200 yil muqaddam „Hamma xavf-xatarda og‘riq odamning eng ishonchli qo‘riqchisidir, u doim ehtiyot bo‘ling, hayotingizni avaylang va asrang, deb uqtiradi“, deb yozgan edi. • Teridagi og‘riqni sezuvchi retseptorlarning qo‘zg‘alishi sezuvchi nerv tolalari orqali orqa miyadagi quyi nerv markazlariga, ulardan oraliq miyadagi po‘stloqosti markaziga va nihoyat yarimsharlar po‘stlog‘ining orqa markaziy pushtasida joylashgan sezish markazlariga boradi. Markazdagi nerv hujayralarida ta’sir analiz va sintez qilinib, og‘riqning tabiati aniqlanadi.

• Shuni ta’kidlash lozimki, ichki organlarda sodir bo‘lgan og‘riq, shu organlarning miyadagi markazlariga berilishi bilan birga, tananing mazkur organi joylashgan teri sohasiga ham tarqaladi. Masalan, yurak sanchib og‘riganida ko‘krak qafasining chap tomonida va chap qo‘1 sohasida og‘riq seziladi. Bundan tashqari, tananing qaysi qismida og‘riq paydo bo‘lsa, mazkur to‘qimalardagi retseptorlarning qo‘zg‘alishi miyadagi og‘riqni sezuvchi markazdan tashqari, boshqa to‘qima va a’zolarning markazlariga ham tarqaladi. Shuning uchun ham tananing qaysi bir qismida og‘riq paydo bo‘lsa, juda ko‘p boshqa refleks reaksiyalari yuzaga keladi, ya’ni muskullarning tarangligi ortadi, yurak urishi va nafas olish tezlashadi, qon bosimi ko‘tariladi, odam terlaydi, ko‘z qorachig‘i torayadi va boshqa noxush belgilar paydo bo‘ladi. Bunday holat simpatik nerv sistemasining qo‘zg‘alishi, buyrakusti bezidan adrenalin gormoni ajralishining ko‘payishi tufayli sodir bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar odam organizmi o‘zini himoya qilish, og‘riqqa bardosh berish uchun ichki rezerv kuchlarini safarbar qilganligini ko‘rsatadi.

• Teridagi haroratni sezuvchi retseptorlarning soni 300 ming atrofida bo‘lib, ulardan 30 mingtasi sovuqni, qolganlari issiqni sezadi. • Teri retseptorlarining muhim xossalaridan biri tashqi muhit ta’sirlariga moslashishdir. Masalan, qo‘l issiqroq suvga botirilganda oldiniga issiqlik kuchli sezilib, so‘ngra u bilinmay qoladi. Bunga harorat sezuvchi retseptorning moslashuvi yoki adaptatsiya deb ataladi. Retseptorlarning bu xossasi odam turli haroratda chiniqishiga imkon beradi. • Qichishish. Ayrim hollarda teri qichiydi. Mutaxassislarning fikricha, qichishishni va og‘riqni sezuvchi retseptorlar bir xil bo‘ladi. Chunki og‘riqni kamaytiruvchi kimyoviy dorilar og‘riqni ham, qichishishni ham kamaytiradi yoki yo‘qotadi.

Savol va topshiriqlar • Muskul va paylardagi sezuvchanlik odam hayotida qanday ahamiyatga ega? • Teri orqali qanday ta’sirlar seziladi? • Teri orqali sezish qanday sodir bo‘ladi? • Teri retseptorlari odam organizmini tashqi muhitga moslashtirishda qanday ahamiyatga ega?

Похожие

Sezgi organlarining ahamiyati. Ko‘rish organlari. 8 - sinf

Nutq va fikrlash. 8 - sinf

Vitaminlar. 8 - sinf

Uyqu va uning ahamiyati. 8 - sinf

Urug‘lanish va homilaning rivojlanishi. 8 - sinf