Firma mablag‘lari va xarajatlari 9-sinf - Экономика - Учебники (по школьные предметы)

Firma mablag‘lari va xarajatlari 9-sinf

Загружено в:

15.02.2022

Скачано:

0

Размер:

2807.5 KB

9-sinf Iqtisodiy bilim asoslari darsligi asosida 5-mavzu: Firma mablag‘lari va xarajatlari

Ma’lumki, har qanday firma uchun iq tisodiy faoliya tni amalga oshirishda mablag‘ kerak bo‘ladi. Odatda, firmaning mablag‘i firma egalarining pul mablag‘laridan tarkib topadi.

Firma mablag‘lari ishlatilishiga, nimalar sotib olinishiga qarab ikki turga bo‘linadi. Bino va inshootlar, asbob va uskunalar sotib olishga sarflangan mablag‘lar asosiy mablag‘lar (asosiy kapital) deb yuritiladi. Asosiy mablag‘ — ishlab chiqarishda uzoq yil va ko‘p marta ishlatiladigan asosiy ishlab chiqarish vositalarini sotib olishga mo‘ljallangan mablag‘.

Masalan, fermerning traktor, kombayn sotib olish uchun yoki dala shiyponi qurish uchun ajratgan mablag‘lari asosiy mablag‘larga misol bo‘la oladi. Xom ashyo, yoqilg‘i, energiya, har xil materiallar sotib olishga va ishchi kuchini yollashga sarflanadigan mablag‘lar aylanma mablag‘lar (aylanma kapital) deb yuritiladi.

Aylanma mablag‘ ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslar sotib olish uchun mo‘ljallangan mablag‘lardan iborat bo‘ladi. Firma aylanma mablag‘iga resurslar bozoridan xom ashyo, turli xil materiallar sotib oladi va ishchi kuchini yollaydi. Bu bilan firmaning aylanma mablag‘i pul ko‘rinishidagi shakldan moddiy ko‘rinishdagi shaklga o‘tadi.

Bu resurslardan firmada tovarlar ishlab chiqariladi. Ular sotilgach, yana pul shaklidagi mablag‘ga aylanib, firmaga qaytib keladi. Shu tariqa firmaning aylanma mablag‘lari iqtisodiy faoliyat natijasida aylanib turadi. Shu xususiyati bois, bu mablag‘lar aylanma mablag‘lar deb ataladi. Firmaning aylanma mablag‘lariga misol qilib fermerning urug‘, mineral o‘g‘itlar, yonilg‘i va moylovchi mahsulotlarni keltirish mumkin.

Asosiy mablag‘ — ishlab chiqarishda uzoq yil va ko‘p marta ishla tiladigan asosiy ishlab chiqarish vosi talarini so tib olishga mo‘ljallangan mablag‘. Aylanma mablag‘ — xom ashyo, har xil materiallarni sotib olishga va ishchi kuchini yollashga sarflanadigan mablag‘lar.

Asosiy mablag‘lar ham “aylanadi”. Ularning aylanish davri asosiy ishlab chiqarish vositalarining qancha vaqt ishlatilishiga, xizmat ko‘rsatish muddatiga bog‘liq bo‘ladi. Odatda, bino va inshootlarning ishlatilish muddati 20 yil, asbob-uskunalarniki esa 5—7 yil qilib belgilanadi. Bu muddat davomida ular eskirib, har yili boshlang‘ich narxining ma’lum bir qismi yaratilgan mahsulot narxiga o‘tib, arzonlashib boradi. Mana shu arzonlashish qiymati amortizatsiya qiymati deb ataladi.

Mana shu arzonlashish qiymati mahsulot sotilgach, firmaga pul kirimi tarkibida qaytadi va firmadagi maxsus jamg‘armaga – amortizatsiya jamg‘armasiga yo‘naltiriladi. Firmaning umumiy pul kirimidan amortizatsiya jamg‘armasiga yo‘naltirilgan pul amortizatsiya ajratmasi deb ataladi. Odatda, yillik amortizatsiya ajratmasi bino yoki dastgohlar narxining ularni ishlatilish muddatiga bo‘lib topiladi.

A – yillik amortizatsiya ajratmasi; p – asosiy ishlab chiqarish vositasi narxi; n – foydalanish muddati. Amortizatsiya ajratmasi — asosiy ishlab chiqarish vositalarining eskirishi natijasida ular narxining ishlab chiqarilgan mahsulot narxiga o‘tgan qismi.

Masalan, korxona binosining narxi 160 mln so‘m bo‘lib, undan foydalanish muddati 20 yil qilib belgilangan. Demak, har yili bino narxi 160 mln : 20 = 8 mln so‘mga arzonlashib, bu pul mahsulot narxiga o‘tadi va mahsulot sotilgach, amortizatsiya jamg‘armasida jamlab boriladi. Firma faoliyati uchun pul mablag‘larini jalb etish biznesni moliyalashtirish deb ham ataladi. Firmaning ichki va tashqi moliyaviy mablag‘ manbalari bo‘ladi. Ichki moliyaviy mablag‘ manbalari:

1. Firmaning sof foydasi. Firma foydasining barcha soliq va to‘lovlar to‘langanidan so‘ng qolgan qismi firmaning sof foydasi deb ataladi. Firmaning sof foydasi, odatda, uning ta’sischilari o‘rtasida taqsimlanadi. Lekin firma ta’sischilari sof foydaning hammasini o‘zaro taqsimlamasdan, uning ma’lum qismini firmaning keyingi faoliyatini pul mablag‘lari bilan ta’minlashga sarflashi mumkin. 2. Amortizatsiya jamg‘armasi . Bu jamg‘arma mablag‘lari faqat asosiy vositalar sotib olishga sarflanadi. 3. Nizom jamg‘armasi. U firma faoliyatining boshlang‘ich davrida ishlatiladi.

Firmaning ichki mablag‘lari yetarli bo‘lmaganda, tashqi moliyaviy mablag‘larni topish kerak bo‘ladi. Tashqi manbalarga quyidagilar kiradi: 1. Firma egalarining firmaning ustav kapitalini ko‘paytirish uchun ajratgan qo‘shimcha mablag‘lari. 2. Bankdan yoki boshqa firmalardan olingan qarz mablag‘lari. 3. Firmaning qimmatli qog‘ozlar chiqarib sotishdan tushgan pul tushumlari. Tashqi moliyaviy manbalar ichki manbalardan shunisi bilan farqlanadiki, ularni, albatta, qaytarish kerak bo‘ladi

Firmaning ma’lum davr ichida mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflagan xarajatlari umumiy xarajatlar deb yuritiladi va TC — inglizcha “total costs” (umumiy xarajat) so‘zlarining bosh harflari bilan belgilanadi. O‘z navbatida, umumiy xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlardan tashkil topadi. Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlarga doimiy xarajatlar (inglizcha — fixed costs) deyiladi va FC har flari bilan belgilanadi. Doimiy xarajatlarga ijara haqi, qarz foizi, sug‘urta haqi, amortizatsiya ajratmasi, ma’muriy xarajatlar kabi xarajatlar kiradi. Bu turdagi xaraja tlarni, mahsulot ko‘p yoki kam miqdorda ishlab chiqarilishidan qat’i nazar, hatto mahsulot ishlab chiqarilmagan taqdirda ham firma qoplashi zarur bo‘ladi

O‘zgaruvchan xarajatlarga (inglizcha — variable costs) mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiritiladi va VC harflari bilan belgilanadi. Bu turdagi xarajatlarga xom ashyo, ish haqi, yoqilg‘i, energiya manbalari, turli xil materiallarni sotib olish xarajatlari kiradi. Qancha ko‘p mahsulot ishlab chiqarilsa, bu xarajatlar miqdori ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi umumiy xarajatlardan iborat bo‘ladi. Umumiy xarajat: TC — umumiy xarajat; FC — doimiy xarajat; VC — o‘zgaruvchan xarajat.

Ko‘pchilik hollarda, ishlab chiqaruvchini, tadbirkorni ma’lum vaqt davomida ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy miqdori emas, balki bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘rtacha xarajat (inglizcha — average cost) qiziqtiradi va u AC harflari bilan belgilanadi. Bu miqdorni ba’zida mahsulotning tannarxi deb ham atashadi. O‘rtacha xarajat miqdori umumiy xarajat miqdorini jami ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lib topiladi: O‘rtacha xarajat: AC — o‘rtacha xarajat; q — mahsulot miqdori.

Masalan, firma bir oy davomida 5000 dona mahsulot ishlab chiqarish uchun 350 000 000 so‘m miqdorida umumiy xarajat qilishni rejalashtirgan bo‘lsin. Unda bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan o‘rtacha umumiy xarajat 70 000 so‘mni tashkil qiladi.(AC = TC : q = 350 000 000 so‘m : 5000 dona = 70 000 so‘m) Bu ko‘rsatkich tadbirkorga, mazkur holatda mahsulotini 70 000 so‘mdan kam bo‘lmagan narxda sotgan taqdirdagina foyda olib kelishi mumkinligini ko‘rsatib turadi. Ya’ni mahsulotning shartli, ishlab chiqarish narxi 70 000 so‘mga muayyan foyda qo‘shilgandan hosil bo‘lgan miqdorga teng bo‘ladi. Ba’zi hollarda birlik mahsulotga sarflangan o‘rtacha xarajatni, ko‘proq miqdorda mahsulot ishlab chiqarish hisobiga kamaytirishning imkoni topiladi. Lekin mahsulot ishlab chiqarish hajmi ma’lum miqdordan oshgandan so‘ng, har qancha ko‘p ishlab chiqarilmasin, o‘rtacha xarajat pasayish o‘rniga yana orta boradi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining xuddi shu miqdori firma uchun eng ma’qul ko‘rsatkich hisoblanadi.