Tekis o‘zgaruvchan harakatda tezlanish 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Tekis o‘zgaruvchan harakatda tezlanish 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

659 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 9-mavzu:Tekis o‘zgaruvchan harakatda tezlanish

Notekis harakatning eng oddiy ko‘rinishi – bu tekis o‘zgaruvchan harakatdir. Qiya novdagi sharcha yoki aravachaning harakati tekis o‘zgaruvchan harakatga misol bo‘la oladi. Tomizg‘ich o‘rnatilgan aravachaning qiya tekislikdagi harakatini ko‘rib chiqaylik.

Tomizg‘ichdan bir tekisda har 0,5 sekundda bittadan tomchi tushsin. Aravacha qiya tekislikning yuqori nuqtasidan qo‘yib yuborilganida harakat trayektoriyasidagi tomchilar orasidagi masofa ortib borganligini kuzatish mumkin (33-rasm).

Bunda: 1 va 2-tomchilar orasi: 5 sm – 0 sm = 5 sm; 2 va 3-tomchilar orasi: 20 sm – 5 sm = 15 sm; 3 va 4-tomchilar orasi: 45 sm – 20 sm = 25 sm; 4 va 5-tomchilar orasi: 80 sm – 45 sm = 35 sm.

Demak, tomchilar orasidagi masofa har 0,5 s da 10 sm ga ortib bormoqda. Bundan har 0,5 s da aravachaning tezligi 10 sm:0,5 s = 20 sm/s ga ortib borishini aniqlash mumkin. Ixtiyoriy teng vaqtlar oraligida tezligining son qiymati bir xil kattalikka o‘zgarib boradigan jismning harakatiga tekis o‘zgaruvchan harakat deb ataladi.

Avtomobil joyidan qo‘zg‘alib, tezligini bir tekis oshirib borsa, uning harakatini ham tekis o‘zgaruvchan (tezlanuvchan) harakat deyish mumkin. Jism tezligi bir tekis kamayib borganda ham tekis o‘zgaruvchan harakat bo‘ladi. Masalan, sharchani qiya tekislikda pastdan yuqoriga dumalatganda uning tezligi tekis o‘zgaruvchan (sekinlanuvchan) bo‘ladi.

Tekis to‘g‘ri yo‘lda katta tezlikda ketayotgan avtomobilning motori o‘chirilsa, u tekis o‘zgaruvchan (sekinlanuvchan) harakat qilib, ma’lum yo‘lni bosib o‘tgandan keyin to‘xtaydi. Bundan buyon tekis o‘zgaruvchan harakat deganda, tezligining son qiymati tekis ortib boruvchi yoki tekis kamayib boruvchi harakat ko‘zda tutiladi.

Tezlanish va uning birligi Tekis o‘zgaruvchan harakatni tavsiflash uchun tezlanish deb ataluvchi kattalik kiritilgan. υ 0 – boshlang‘ich tezlik bilan tekis o’zgaruvchan harakatni boshlagan jismning t vaqtdagi tezligi υ ga teng bo‘lsa, tezlanish formulasi:

Tezlik o‘zgarishining shu tezlik o‘zgarishi sodir bo‘lgan vaqt oralig‘iga nisbati bilan aniqlanadigan kattalik tezlanish bo‘lib, a harfi bilan belgilanadi. Tezlanishni quyidagicha ta’riflash ham mumkin: Vaqt birligida jism tezligining o‘zgarishiga son jihatdan teng keladigan kattalik tezlanish deb ataladi

Tezlanish formulasidan foydalanib, uning birligini topish mumkin. Tezlanishning asosiy birligi sifatida m/s2 olingan. Xalqaro birliklar sistemasidagi tezlanish birligi – m/s2 shunday birlikki, bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi.

Tezlanish formulasi sekinlanuvchan harakat uchun ham o‘rinlidir. Keyingi vaqt oldingi vaqtdan har doim katta bo‘lgani uchun (1) formula maxraji har doim musbat bo‘ladi.

Kuzatilayotgan vaqtdagi tezlik boshlang‘ich tezlikdan kichik bo‘lsa, bu formula suratidagi υ – υ 0 ayirma manfiy bo‘ladi. Masalan, jismning boshlang‘ich tezligi υ 0 = 20 m/s, Δ t = 10 s vaqt o‘tgandagi tezligi esa υ = 5 m/s bo‘lsa, tezlanish quyidagicha topiladi:

Demak, tekis tezlanuvchan harakatda jismning tezlanishi musbat (a>0), tekis sekinlanuvchan harakatda esa manfiy (a<0) bo‘ladi. Tezlanish vektor kattalikdir. Uning vektor ko‘rinishdagi ifodasi quyidagicha bo‘ladi:

To‘g‘ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatda tezlanish yo‘nalishi jismning harakat yo‘nalishi bo‘yicha, tekis sekinlanuvchan harakatda esa harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘ladi. Tezlanish tezlikning vaqt birligida o‘zgarishi bo‘lgani uchun, tezlikning o‘zgarishi qachon kuzatiladi, degan savol tug‘iladi. Turli vaqtlardagi tezlik qiymatlarining bir-biridan farqli bo‘lishi natijasida tezlanish hosil bo‘ladi. O‘zgarish bo‘lishi uchun kattalikning turli vaqtdagi qiymatlarining ayirmasi noldan farqli bo‘lishi kerak. Tezlik vektor kattalik bo‘lgani uchun vaqt o‘tishi bilan tezlikning o‘zgarishi ikki holatda kuzatiladi: 1) to‘g‘ri chiziqli harakatda tezlikning absolyut qiymati, ya’ni moduli o‘zgarganida: | υ 2 – υ 1 | ≠ 0; 2) miqdor jihatdan bir xil bo‘lsa ham harakat yo‘nalishi o‘zgarganida: υ → 2 – υ → 1 ≠ 0.

Demak, tezlikning moduligina emas, harakat yo‘nalishi o‘zgarganida ham tezlanish kuzatilar ekan. To‘g‘ri chiziqli harakatda tezlik va tezlanishning vektor qiymatlari o‘rniga skalyar qiymatlarini olish mumkin. Chunki to‘g‘ri chiziqli harakatning turli vaqtdagi yo‘nalishlari o‘zgarmaydi. O‘zgaruvchan harakat haqida ma’lumot beruvchi asosiy kattaliklardan biri tezlanish ekanligi ma’lum bo‘ldi. Keyingi boblarda uning paydo bo‘lish sabablariga to‘xtalamiz.

Похожие

Aylana bo‘ylab notekis harakat. Burchak tezlanish. Tangensial tezlanish 10-sinf, 4-mavzu.

Mexanik harakat turlari. Harakatlarning mustaqillik prinsipi 10-sinf, 2-mavzu

Dinamika qonunlari 10-sinf, 9-mavzu

Masalalar yechish 10-sinf, 11-mavzu

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu