Nyutonning uchinchi qonuni 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Nyutonning uchinchi qonuni 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1354.5 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 22-mavzu :Nyutonnin g uchinchi qonuni

Tabiatda hech qachon bir jismning ikkinchi jismga ta’siri bir tomonlama bo‘lmay, doimo o‘zaro bo‘ladi. Bir jism ikkinchi jismga ta’sir etsa, ikkinchi jism ham birinchi jismga ta’sir ko‘rsatadi. 20-§ da o‘tkazilgan tajribani yana bir bor tahlil qilib ko‘raylik. 66-rasmda tasvirlangan aravachalarning massalari o‘zaro teng, ya’ni m 1 = m 2 . Birinchi aravachadagi egilgan plastinka i р i uzib yuborilsa, ikkala aravacha qarama-qarshi tomonga bir xil tezlanish (→ a 1 = → a 2 ) bilan harakat qila boshlaydi.

Demak, ikkala aravachaga bir xil kattalikda, lekin qarama-qarshi yo‘nalgan F 1 va F 2 kuchlar ta’sir etmoqda. O‘zaro ta’sir etuvchi jismlarning massalari turlicha bo‘lganda ham bu kuchlar miqdor jihatdan bir-biriga teng bo‘ladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun 67-rasmda tasvirlangan tajribani yana bir bor tahlil qilib chiqaylik. Unda ikkinchi aravacha ustiga yuk qo‘yish bilan uning massasi oshirilgan va m 2 >m 1 deb olingan. Bukilgan plastinkani tortib turgan i р uzib yuborilganida, ikkala aravacha ikki tomonga harakatlana boshlagan.

Lekin bu gal birinchi aravachaning tezlanishi ikkinchi aravachaning tezlanishidan katta, ya’ni a 1 >a 2 bo‘lgan. Ikkinchi aravachaning massasi birinchisinikiga nisbatan necha marta katta bo‘lsa, uning tezlanishi birinchi aravachanikidan shuncha marta kichik bo‘ladi. Lekin har bir aravacha massasining olgan tezlanishiga ko‘paytmasi o‘zaro teng bo‘laveradi: m 1 a 1 = m 2 a 2 . Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan m 1 · a 1 = F 1 va m 2 ·a 2 = F 2 .

Demak, massalari turlicha bo‘lishidan qat’iy nazar, aravachalarning bir-biriga ta’sir kuchlari miqdor jihatdan teng bo‘ladi, ya’ni: Ikkita dinamometrni bir-biriga ulab, ularni qarama-qarshi tomonga tortsak (71- rasm), har ikki dinamometr ko‘rsatkichi bir xil ekanligini ko‘ramiz. Bu birinchi dinamometr qanday kuch bilan tortilsa, ikkinchisi ham xuddi shunday kuch bilan tortilganligini ko‘rsatadi.

Tortayotgan kuch miqdori qanday bo‘lishidan qat’i nazar, qarama- qarshi tortayotgan kuch miqdoriga teng ekanligini kuzatamiz. Shu bilan birga biz dinamometrlarni qarama-qarshi tomonlarga tortganimiz uchun bu kuchlarni vektor ko‘rinishda bir chiziq bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalgan kuch ko‘rinishida ifodalashimiz kerak bo‘ladi. Prujinalari cho‘zilishga mo‘ljallangan dinamometrlar kabi siqilishga mo‘ljallangan dinamometrlarda ham birinchi dinamometr ikkinchisiga qanday kuch bilan ta’sir etayotgan bo‘lsa, ikkinchi dinamometr birinchisiga ana shunday kuch bilan ta’sir etayotganligi kuzatiladi.

72-rasmdagi birinchi qayiqchi ikkinchi qayiqchini qanday kuch bilan tortsa, ikkinchi qayiqchi ham birinchi qayiqchini shunday kuch bilan tortadi. Natijada ikkala qayiq ham bir-biri tomon harakatlanadi. Agar qayiqchi boshqa qayiqni emas, qirg‘oqdagi daraxtni tortsa, o‘zi daraxtga shunday kuch bilan tortiladi (73- rasm).

Xuddi shunday, 66-va 67-rasmlarda tasvirlangan aravachalarga ta’sir etayotgan kuchlar ham o‘zaro teng bo‘lsa-da, ular bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalgan. Bu qonuniyat barcha ta’sirlashuvchi jismlar uchun o‘rinlidir. Shuning uchun aravachalarga ta’sir etayotgan kuchlarning vektor ko‘rinishidagi munosabatlarini quyidagicha ifodalash mumkin: bunda minus ishora vektor bo‘lgan F→ 2 kuch F→ 1 kuchga qarama-qarshi yo‘nalganligini bildiradi (bu kuchlar bir to‘g‘ri chiziq bo‘yicha yo‘nalganligini esdan chiqarmaslik kerak).

O‘zaro ta’sirlashuvchi ikki jism bir-biriga miqdor jihatdan teng va bir to‘g‘ri chiziq bo‘yicha qarama-qarshi tomonlarga yo‘nalgan kuchlar bilan ta’sirlashadi. Bu qonun Nyutonning uchinchi qonuni deb ataladi. O‘zaro ta’sirlashuvchi ikki kuchdan biri ta’sir kuchi, ikkinchisi esa aks ta’sir kuchi deyiladi. Nyutonning uchinchi qonuni esa aks ta’sir qonuni deb ham yuritiladi.

Aks ta’sir qonunining namoyon bo‘lishiga ko‘p misollar keltirish mumkin. Masalan, rolik ustida arqon bilan bir-birini tortayotgan ikkita boladan biri ikkinchisini qanday kuch bilan tortsa, o‘zi ham ikkinchi bolaga shuncha aks ta’sir kuchi bilan tortiladi (74-rasm). Silliq yo‘lakka o‘rnatilgan ikkita aravachaning biriga magnit o‘zak, ikkinchisiga temir bo‘lagi o‘rnatilgan bo‘lsin (75-rasm). Ularga ta’sir etayotgan kuchlarni har bir aravachaga mahkamlangan dinamometr o‘lchaydi.

Agar aravachalar bir-biriga yaqinlashtirilsa, magnit o‘zak temir bo‘lakni o‘ziga tortadi. Aravachalar muvozanatga kelganida ular ortidagi dinamometrlar ko‘rsatkichlari bir xil ekanligini ko‘ramiz. Aravachalar orasidagi masofani o‘zgartirib, ta’sir etayotgan kuchlar kattaligini o‘zgartirish mumkin. Lekin baribir birinchi aravacha ikkinchisini qanday kuch bilan tortsa, ikkinchisi ham birinchisini xuddi shunday kuch bilan tortayotganligining guvohi bo‘lamiz.

Agar aravachalar bir-biriga yaqinlashtirilsa, magnit o‘zak temir bo‘lakni o‘ziga tortadi. Aravachalar muvozanatga kelganida ular ortidagi dinamometrlar ko‘rsatkichlari bir xil ekanligini ko‘ramiz. Aravachalar orasidagi masofani o‘zgartirib, ta’sir etayotgan kuchlar kattaligini o‘zgartirish mumkin. Lekin baribir birinchi aravacha ikkinchisini qanday kuch bilan tortsa, ikkinchisi ham birinchisini xuddi shunday kuch bilan tortayotganligining guvohi bo‘lamiz.

Uchlari tayanchga qo‘yilgan taxta ustida turgan bola taxtaga o‘z og‘irligi bilan ta’sir etib, uni egadi. O‘z navbatida, taxta bolaga ham xuddi shunday kattalikdagi kuch bilan ta’sir etadi. Bolaning og‘irligi pastga yo‘nalgan bo‘lsa, taxtaning bolaga aks ta’sir kuchi yuqoriga yo‘nalgandir. Devorni 300 N kuch bilan itarsangiz, devor ham sizga 300 N kuch bilan aks ta’sir etadi.

Kuchlarning F 1 = m 1 a 1 va F 2 = m 2 a 2 ifodalarini Nyutonning uchinchi qonuni formulasiga qo‘yib, quyidagi tengliklarni hosil qilamiz: O‘zaro ta’sirlashgan ikki jismning tezlanishlari ularning massalariga teskari proporsional bo‘lib, o‘zaro qarama-qarshi yo‘nalgandir.

Bunga misol tariqasida 67-rasmda tasvirlangan massalari turlicha bo‘lgan aravachalar harakatini keltirish mumkin. Jismlarning o‘zaro ta’sir tufayli olgan tezliklari ular massalariga teskari proporsional bo‘lib, o‘zaro qarama-qarshi yo‘nalgandir.

Masalan, bola tinch turgan qayiqdan qirg‘oqqa sakraganida, qayiqning harakat yo‘nalishi bolaning yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘ladi. Qayiqning massasi bolaning massasidan qancha marta katta bo‘lsa, uning olgan tezligi bolaning tezligidan shuncha marta kichik bo‘ladi. Shuni yodda tutish kerakki, ta’sir va aks ta’sir kuchlarining har biri turli jismlarga qo‘yilgan. Agar biror kuch namoyon bo‘lsa, yana qayerdadir unga miqdor jihatdan teng, ammo qarama-qarshi yo‘nalgan kuch, albatta, mavjud bo‘ladi.

Похожие

Faradeyning ikkinchi qonuni 8 - sinf

Elektroliz. Faradeyning birinchi qonuni 8 - sinf

Zaryadlarning o'zaro ta'siri. Kulon qonuni 8 - sinf

Zanjirning bir qismi uchun om qonuni 8 - sinf

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu