Impuls 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Impuls 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1147 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 36-mavzu: IMPULS

Kuch impulsi To‘xtab turgan aravachani ma’lum bir tezlikda harakatlantirish uchun uni katta tezlikda kelayotgan boshqa aravacha turtib yuborishi kerak. Yoki uni asta-sekin tortib, kichik kuch ta’siri yordamida ham kerakli tezlikka erishtirish mumkin. Lekin buning uchun uzoq vaqt davomida kuch ta’sir ettirib turish kerak bo‘ladi. Bu ikki usulda arava bir xil tezlikda harakatga keladi: birida qisqa vaqt davomida katta kuch, ikkinchisida uzoq vaqt davomida kichik kuch ta’sirida.

Demak, jismlarning o‘zaro ta’sirida natija kuchning miqdoridan tashqari, ta’sirlashish vaqtining davomiyligiga ham bog‘liq ekan. Bunga ishonch hosil qilish uchun quyidagi tajribalarni o‘tkazib ko‘raylik. 1-tajriba. Ikkita bir xil ipga ikki tomonidan bog‘langan jismni 117- a rasmda ko‘rsatilganidek osib qo‘yaylik. Dastlab i р ni tez, ya’ni siltab pastga tortamiz (117-b rasm). Bunda jism ostidagi i р ning uzilishiga guvoh bo‘lamiz.

Chunki siltab tortganimizda, Nyutonning birinchi qonuniga asosan jism o‘zining tinch holatini saqlashga harakat qiladi va jism ustidagi ipga kuch ta’sir etib ulgurmaydi. Natijada jism ostidagi ipga ustidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etib, u uziladi. So‘ngra jismning ostiga bog‘langan i р ni sekin-astalik bilan pastga tortamiz. Bunda jismni yuqoridagi tayanch bilan bog‘lab turgan i р uziladi (117-d rasm). Chunki biz pastga tortayotgan kuchimizga jism og‘irligi ham qo‘shiladi. Jism ustidagi ipga ostidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etgani uchun tepadagi ip uziladi.

2-tajriba. Stol ustiga sirtlari silliq ikkita taxtachani ustma-ust qo‘yaylik. Pastdagi taxtachaga i р bog‘langan bo‘lsin (118-rasm). Birinchi (a) holatda pastdagi taxtachani asta-sekin tortamiz. Bunda pastki va ustki taxtacha bir-biriga nisbatan siljimasdan, stol ustida sirpanadi. Ikkinchi (b) holatda pastdagi taxtachani tez, ya’ni siltab tortamiz.

Bu holda ustki taxtacha pastki taxtacha ustida sirpanib, orqaroqda qoladi yoki tushib ketishi mumkin. Tajribalardan shunday xulosa chiqarish mumkin: jismlarning o‘zaro ta’siri natijasi faqat kuchning miqdorigagina emas, balki uning ta’sir vaqti davomiyligiga ham bog‘liq. Shuning uchun kuch impulsi degan kattalik kiritilgan. Impuls lotincha impulsus so‘zidan olingan bo‘lib, turtki degan ma’noni bildiradi.

Kuch impulsi jismga ta’sir etayotgan kuchning shu kuch ta’sir etish vaqtiga ko‘paytmasiga teng. Xalqaro birliklar sistemasida kuch impulsi – I → ning birligi Nyuton · sekund (N·s). 1 N·s li impuls – bu 1 s davomida ta’sir etuvchi 1 N kuch impulsidir. Kuch impulsi vektor kattalik bo‘lib, uning yo‘nalishi kuchning yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi.

Jism impulsi Yong‘oqni chaqish uchun katta tosh bilan uni sekingina urish kifoya, u chaqiladi. Lekin qattiq urib yuborilsa, yong‘oq maydalanib ketadi. Agar tosh kichkina bo‘lsa, yong‘oqni chaqish uchun sekingina urish yetarli emas. Toshni yong‘oqqa katta tezlik bilan urish kerak bo‘ladi. Demak, harakatlanayotgan jism zarbi shu jism massasi va uning tezligiga bog‘liq ekan. Yog‘och taxtaga mix qoqish uchun bolg‘ani katta yoki kichik tezlik bilan urish mumkin. Bolg‘ani katta tezlik bilan urish zarbi kichik tezlik bilan urish zarbidan kattaroq bo‘ladi. Bolg‘a bitta, uning massasi o‘zgar madi, faqat uning tezligi o‘zgardi. Demak, ta’sir etayotgan jism massasi bir xil bo‘lganida, tezlik qancha katta bo‘lsa, impuls ham shuncha katta bo‘lar ekan.

Endi katta-kichikligi har xil ikkita bolg‘ani olib, bir xil tezlik bilan urib ko‘raylik. Bunda massasi katta bolg‘aning zarbi kattaroq bo‘lishi aniq. Demak, ikkita jismning tezligi bir xil bo‘lganida qaysi jism massasi katta bo‘lsa, o‘sha jismning impulsi katta bo‘lar ekan. 10 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan 10 g massali jismning devorga urilish zarbi xuddi shunday tezlik bilan harakatlanayotgan 100 g massali jismning urilish zarbidan 10 marta kichik bo‘ladi. Miltiq otilganda uning 10 g massali o‘qi 600 m/s tezlik bilan harakatlanmoqda, deylik. O‘q bunday tezlik bilan yupqa taxtani teshib o‘tadi. Chunki katta tezlikda harakatlanayotgan 10 g massali o‘qning urilish zarbi 10 m/s tezlikda harakatlanayotgan shunday massali jismning urilish zarbidan 60 marta katta. Yuqorida keltirilgan misollardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1. Bir xil tezlikda harakatlanayotgan jismlardan birining massasi qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi. 2. Harakatlanayotgan jismning tezligi qancha katta bo‘lsa, uning urilish zarbi shuncha katta bo‘ladi.

Demak, jism harakatini tavsiflash uchun jism massasi va uning tezligini alohida tarzda emas, balki ularni birgalikda qarash kerak. Shu maqsadda jism impulsi degan fizik kattalik kiritilgan. Jism massasi bilan uning tezligi ko‘paytmasiga teng kattalik jism impulsi (yoki harakat miqdori) deb ataladi.

Kuch impulsi va jism impulsi orasidagi munosabat υ 0 boshlang‘ich tezlik bilan harakatlanayotgan jism t vaqt davomida boshqa jism bilan ta’sirlashishi natijasida uning tezligi o‘zgarib, υ → ga teng bo‘lib qolsin. Bu holda jism tekis o‘zgaruvchan harakat qiladi. Jismning olgan tezlanishi quyidagicha ifodalanadi:

Agar jismning massasi m, boshqa jism bilan ta’sirlashish kuchi F bo‘lsa, u holda Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan tezlanishning quyidagi formulasi ham o‘rinlidir:

Vaqt birligi ichida jism impulsining o‘zgarishi shu jismga ta’sir etayotgan kuchga teng. Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: Doimiy kuch ta’sirida jism impulsi vektorining o‘zgarishi shu kuchning uning ta’sir etish vaqtiga ko‘paytmasiga teng. Jismni harakatga keltirish uchun uning «inersiyasi»ni yengish kerakmi, degan savol tug‘iladi. Jism unga kuch ta’sir etganida o‘zining harakatga keltirilishiga qarshilik qilmaydi. (5) formulani boshlang‘ich tezliksiz ( υ 0 = 0 ) holida ko‘rib chiqaylik:

Bu formulada vaqt t = 0 bo‘lganida, tezlik υ = 0 bo‘ladi. Chunki har qanday jismning massasi nolga teng emas. Demak, kuch ta’sir etib, jismni harakatga keltirishi uchun ma’lum bir vaqt kerak bo‘ladi. Jism massasi qancha katta bo‘lsa, uni harakatga keltirish uchun shuncha ko‘p vaqt talab qilinadi. Shuning uchun bizga kuch jism inersiyasini yengayotganday seziladi. Jismning to‘g‘ri chiziqli harakatida kuch va tezliklar yo‘nalishi mos kelgani uchun formulani skalyar ko‘rinishda yozish mumkin:

Demak, jism impulsini bir xil miqdorda o‘zgartirishning ikki usuli mavjud ekan: qisqa vaqt davomida katta kuch va uzoq vaqt davomida kichik kuch ta’sir ettirish natijasida. Bu ikki usulni amaliyotda ko‘p uchratamiz. Masalan, tog‘dagi xarsangtoshni yorish uchun qisqa vaqt davomida katta kuch ishlatilsa, uzoq vaqt davomida tomayotgan suv tomchilari ham toshni yemirishi mumkin. (5) formula Nyuton ikkinchi qonunining umumiy ko‘rinishdagi ifodasidir.

Похожие

Gorizontga qiya otilgan jism harakati 10-sinf, 7-mavzu

Tok manbalari 8 - sinf

Elektr qarshilik 8 - sinf

Elektr maydon 8 - sinf

Elektr zaryad 8 - sinf