Turdi Farog'iy 10 - sinf - Литература - Учебники (по школьные предметы)

Turdi Farog'iy 10 - sinf

Загружено в:

28.01.2022

Скачано:

0

Размер:

2076 KB

10-sinf adabiyot darsligi asosida 12-mavzu: TURDI FAROG‘IY (XVII asr o‘rtalari–1699/1700)

Turdi Farog‘iyning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar, asosan, o‘z asarlaridir. U Buxoroda tavallud topgan. Uning tug‘ilgan yili haqidagi aniq ma’lumotlar saqlanmagan, biroq ashtarxoniylardan Nodirmuhammad (1642–1645) hamda uning o‘g‘illari Abdulaziz (1645–1680) va Subhonqulixon (1681– 1702) lar hukmronlik qilgan yillarda yashaganligi ma’lum. U Xo‘jandda vafot etgan.

1681-yilda Miyonkolda xalq hukumatga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradi. Turdi ham mana shu qo‘zg‘olonchilar orasida bor edi. So‘ng shoir Xo‘jand va O‘ratepa hokimi Rahimbiy otaliq panohida bo‘ladi. Rahimbiy vafot etgach, uning o‘g‘li Oqbo‘tabiy huzurida qoladi. Biroq shoir ancha moddiy qiyinchiliklar bilan yashaydi. Adibning she’rlari shundan dalolat beradi.

Turdi ikki tilda ijod qilgan: uning o‘zbekcha asarlari qatorida tojikcha she’rlaridan ham ikkitasi bizgacha yetib kelgan. Bizga hozircha adibning 18 tagina she’ri ma’lum, xolos. Ular 5 ta muxammas, 12 ta g‘azal va bir dona farddan iborat. Ulardan shoirning tiyrak va bezovta ruhini, o‘tkir qalamining ta’sirchan kuchini, favqulodda jasoratini ilg‘ab olish qiyin emas.

Turdi o‘zi zamondosh bo‘lgan jamiyat illatlarini qattiq tanqid qildi, bu illatlarni mamlakat va millat fojiasi sifatida talqin qildi, millatd oshlarini uning oqibatlarini tezroq va to‘laroq tasavvur qilishga undadi. Turdi adabiyotimiz tarixida satirik – tanqidiy yo‘nal ishni ancha baland cho‘qqilarga olib chiqqan ijodkor sifatida shuhrat qozondi.

G‘AZALLAR «Tor ko‘ngulluk beklar...» Tor ko‘ngulluk beklar, man-man demang, kenglik qiling, To‘qson ikki bovli o‘zbak yurtidur, tenglik qiling. Birni Qipchoq-u Xitoy-u, birni Yuz, Nayman demang, Qirq-u Yuz, Ming son bo‘lub, bir xon oyinlik qiling. Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir to‘ng‘a kirib, Bir o‘ngurluk, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling. Kim qo‘yubdur, uhdayi o‘z mulkungizdin chiqmayin, Ikki, uch, to‘rt da’vosin etmakni ko‘tahlik qiling. Mardlar maydon chekib, rangin ko‘tarib zaxmlar, Sizga yo‘q ul javhar-u yuzga upo-englik qiling.

Turdi yashagan davrda, ya’ni XVII asrning ikkinchi yarmida ijtimoiy hayotidagi muammolar avj nuqtasiga chiqqan, mamlakatda ichki nizolar kuchayib, amaldorlar orasida ham kin-u nifoq nihoyatda kuchayib ketgan edi. Turdi barcha amaldorlarning kibr-u havolarni yig‘ishtirib, o‘zaro ahil va hamjihat bo‘lib yashashga undaydi: Tor ko‘ngulluk beklar, man-man demang, kenglik qiling, To‘qson ikki bovli o‘zbak yurtidur, tenglik qiling.

Shu baytning o‘zidayoq beklarning « tor ko‘ngulluk », « man man », o‘zaro murosasiz ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shuning uchun ularni biroz kengroq bo‘lishga, ahil va hamjihat bo‘lib yashashga undash ohanglari ustuvor darajaga ko‘tarilgan. Turdi o‘zbek urug‘larini yaxshi biladi, ularning har biri alohida-alohida (92 ta) nom bilan yuritilsa-da, aslida, ularni « O‘zbek » degan nom birlashtirib turishi kerak edi. Keyingi baytda alohida-alohida urug‘ nomlarining o‘zaro ziddiyat va ayirmalarga asos bo‘lmasligigi e’tibor tortiladi: Birni Qipchoq-u Xitoy-u, birni Yuz, Nayman demang, Qirq-u Yuz, Ming son bo‘lub, bir xon oyinlik qiling.

Bu yerda sanalgan nomlarning barchasi o‘zbek urug‘larining qadimgi an’analarini ko‘rsatadi, xolos. Shoir ta’did san’ati vositasida urug‘ nomlarining bir butun tizimini bir baytga sig‘dira oladi. Turdi xalqona ibora va ifodalarning ustasi. Shuning uchun uning she’rlarida sodda, aniq ifodalar, ta’sirchan jumlalar juda faol iste’molda: Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir to‘ng‘a kirib, Bir o‘ngurluk, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling. Ko‘rinib turibdiki, mazkur baytda ahillik, hamjihatlikka chorlov xalqona iboralar tufayli juda jarangdor va ta’sirli chiqqan.

«Turdiman...» Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman, Kelturan amvojg‘a bahri talotum Turdiman. Qirq, Yuz, Ming aqrabolar etdilar mandin nufur, Ne balo, baxti qaro-yu toliyi shum Turdiman. Rishtadek ming pech-u tob chashmi so‘zondin o‘tar, Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiman. Turdi o‘zbek adabiyotining hajviy yo‘nalishini juda yuqori darajalarga ko‘targan ijodkor sifatida ajralib turadi. Uning ijtimoiy-siyosiy, maishiy, madaniy hayotdagi illatlarni ko‘radigan ko‘zlari nihoyatda o‘tkir. Turdining she’rlari real hayot manzaralari bilan uyg‘un. Ular ning asosiy qismi avtobiograǟk mazmun kasb etgan. «Turdiman» radi 智 i g‘azal ham shu siraga mansub:

Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman, Kelturan amvojg‘a bahri talotum Turdiman. Bir qatragina suvning kuch va qudratini tasavvur qila olasizmi? To‘g‘ri, u hech qanday xavf va xatar solmasligi, hech kimni cho‘chita olmasligi mumkin. Ammo uning « zoti qulzum » – dengizga taalluqli ekanligini ham unutmaslik lozim. Lirik qahramon mana shunga ishora qilmoqda. Zero, qatralarning yig‘ilgani – jami hududsiz dengizlarda ham po‘rtanalarni hosil qila oladi. Bundan murod shuki, meni nazarga ilinmaydigan birgina ushoq odam deb o‘ylash to‘g‘ri emas, menga o‘xshaganlar ning hammasi jamlansa, uyushsa, dengiz kabi olam ni, ya’ni shu dunyoni, mavjud hayotni ag‘dar-to‘ntar qilib yuborishning ham uddasidan chiqadi deganidir. Navbatdagi bandda Turdining hayotiga oid yana bir muhim hodisani ilg‘ash mumkin:

Qirq, Yuz, Ming aqrabolar etdilar mandin nufur, Ne balo, baxti qaro-yu toliyi shum Turdiman. Ya’ni, (endilikda) Qirq, Yuz, Ming urug‘ining boshliqlari mendan yuz o‘girmoqdalar, buni qarang, men qanday baxti qora va toleyi past kishiman. Demak, oldinroq uning o‘zi sanayotgan kishilar oldidagi obro‘ va e’tibori ancha baland bo‘lgan. U o‘z umridan rozi va minnatdor bo‘lib yashagan. Faqat keyingi paytlardagina vaziyat o‘zgargan. Mana shu holat shoirning o‘ziga « baxti qaro », « toleyi shum » sifatlarini qo‘llashga majbur qilgan. Hayot shoir uchun minglab sinovlarni, ko‘plab qiyinchiliklarni ro‘para qilgan. Hozir u hatto ignaning teshigidan ham o‘tadigan darajaga yetib kelgan:

Rishtadek ming pech-u tob chashmi so‘zandin o‘tar, Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiman. Buni turlicha talqin qilish mumkin: U shu darajada ozib-to‘zib ketganki, hozir ignaning teshigidan o‘tadigan ipga o‘xshab qolgan. Hayot qiyinchiliklari uni shu darajada pishitganki, u hatto hayotning har qanday to‘siq va mashaqqatlaridan ham o‘tishni uddalay oladi.

MUXAMMAS Yod mandin kim berur: yaxshi zamonlar ko‘rdiman, Rind sarxayli-yu xush ayshi damo-dam surdiman, Halqayi ushshoqda bazm-u majolis qurdiman, Mushti xokam davr-u davronlar(ni lekin) ko‘rdiman, Xush dimog‘ etgan mayi sofi – hariflar, durdiman. Qilmadim shukronayi, soldurdi tufroq oshima, Qolmadi juz dard-u g‘am hamdam, musohib qoshima, Haq o‘zi rahm aylag‘ay ohi sahar ko‘z yoshima, Tafriqa toshini yog‘durdi zamona boshima, Xonumon ovora selobi havodis surdiman. Nozili hukmi qazo hech kim rad-u man’ etmadi, Barcha bo‘yniga solan bu rishtani qat’ etmadi, Ahli hole topmadim boshdin balo daf’ etmadi, Kulfat-u g‘urbatni turluk sunnati raf’ etmadi, Xor-u beqadramki mundin ortinib, jabrandiman.

Voqife yo‘q, bu musofirlig‘da mandin ne o‘tar, Baski yuz ko‘yi bila ro‘zi kelib, ro‘zi ketar, O‘zmag‘ay mundin balo-yu bo‘lmagay mundin batar, Aqrabolar suhbatimdin or etar, qoshin chatar, Salb dillarda, nazarlarda karih siprindiman. Yaxshi vaqtlar yod etib, (undin ketib, mundin qolib), Harza tifli ashkdek ayni nazarlardin solib, Nosara dirham sifatliq rad qilib, qo‘lga olib, Dasta farsuda, yuzi qaytib, oyoqlarda qolib, Ko‘hna tig‘i tah-batah g‘am zangi tutg‘on kundiman . Oh, bu umri kiromi sarfi g‘aflat ayladim, G‘ussayi behuda asbobi nadomat ayladim, Bilmadim o‘z aybimi, xalqqa mazammat ayladim. Shukr shahdin bilmadim, kufroni ne’mat ayladim, Zaxmi nishi ro‘zgor ahlini talx-u tundiman.

Похожие

Atoyi 10 - sinf

Abdulla Qodiriy 10 - sinf

Abdulla Oripov 10 - sinf

Ahmad Yassaviy 10 - sinf

Alisher Navoiy 10 - sinf